Giáo án môn Sinh học Lớp 8 - Năm học 2011-2012

Nội dung text: Giáo án môn Sinh học Lớp 8 - Năm học 2011-2012

1. Ngày giảng: Buổi :1,2,3 chuyªn ®Ò 1 kh¸i qu¸t c¬ thÓ ng­êi – vËn ®éng I- Mục đích yêu cầu - HS nắm được cấu tạo cơ thể người, cấu tạo và chức năng quan trọng của tế bào, mô. - Nắm được cấu tạo của nơron, khái niệm cung phản xạ, vòng phản xạ. II- Nội dung bồi dưỡng A- Kiến thức cơ bản 1. Khái quát về cơ thể người Cơ thể người là toàn bộ cấu trúc vật lý của một con người. Cơ thể người bao gồm đầu, thân và tứ chi (hai tay và hai chân) 1.1 Cấu tạo cơ thể người * Các phần của cơ thể và hệ cơ quan Cấu tạo chính Các phần cơ thể Khoang sọ và ống xương sống: là các khoang xương chứa bộ não và tủy sống, nhờ đó mà các bộ phận quan trọng này của hệ thần kinh được bảo vệ chặt chẽ. Khoang ngực: là khoang được giới hạn trong lồng ngực, ở phía trên cơ hoành ngăn cách với khoang bụng. Trong khoang này chứa các bộ phận chủ yếu của hệ hô hấp và hệ tuần hoàn như tim, hai lá phổi (ngoài ra còn có một bộ phận của hệ tiêu hóa đi qua khoang này là thực quản). Khoang bụng: nằm bên dưới cơ hoành, là khoang cơ thể lớn nhất. Khoang này chứa gan, ruột, dạ dày, thận, tử cung (ở nữ), là các cơ quan của hệ tiêu hóa, hệ bài tiết, hệ sinh dục. Các hệ cơ quan Các cơ quan khác nhau có cùng một chức năng tạo thành một hệ cơ quan. Trong cơ thể có nhiều hệ cơ quan, nhưng chủ yếu là: hệ vận động, hệ tuần hoàn, hệ hô hấp, hệ tiêu hóa, hệ bài tiết, hệ thần kinh, hệ nội tiết và hệ sinh dục. Hệ vận động: gồm bộ xương và hệ cơ. Cơ thường bám vào hai xương khác nhau nên khi cơ co làm cho xương cử động, giúp cho cơ thể di chuyển được trong không gian, thực hiện được các động tác lao động Hệ tuần hoàn: gồm có tim và các mạch máu (động mạch, tĩnh mạch và mao mạch), có chức năng vận chuyển các chất dinh dưỡng, ô-xi và các hooc-môn đến từng tế bào và mang đi các chất thải để thải ra ngoài. 1 - -
2. Hệ hô hấp: gồm có mũi, thanh quản, khí quản, phế quản và phổi, có nhiệm vụ đưa ô-xi trong không khí vào phổi và thải khí cac-bô-nic ra môi trường ngoài Hệ tiêu hóa: gồm có miệng, thực quản, dạ dày, gan, ruột non, ruột già, hậu môn và các tuyến tiêu hóa. Hoạt động của hệ tiêu hóa làm thức ăn biến đổi thành các chất dinh dưỡng cần thiết cho cơ thể và thải chất bã ra ngoài Hệ bài tiết: nước tiểu gồm 2 quả thận, ống dẫn nước tiểu và bóng đái. Thận là cơ quan lọc từ máu những chất thừa và có hại cho cơ thể để thải ra ngoài. Trong da có các tuyến mồ hôi cũng làm nhiệm vụ bài tiết Hệ thần kinh: gồm não bộ, tủy sống và các dây thần kinh, có nhiệm vụ điều khiển sự hoạt động của tất cả các cơ quan, làm cho cơ thể thích nghi với những sự thay đổi của môi trường ngoài và môi trường trong. Đặc biệt ở người, bộ não hoàn thiện và phát triển phức tạp là cơ sở của mọi hoạt động tư duy Hệ nội tiết: gồm các tuyến nội tiết như tuyến yên, tuyến giáp, tuyến tụy, tuyến trên thận và các tuyến sinh dục, có nhiệm vụ tiết ra các hooc-môn đi theo đường máu để cân bằng các hoạt động sinh lí của môi trường trong cơ thể nên có vai trò chỉ đạo như hệ thần kinh Hệ sinh dục: là hệ cơ quan có chức năng sinh sản, duy trì nòi giống ở người. Sự phối hợp hoạt động của các hệ cơ quan Cơ thể là một khối thống nhất. Sự hoạt động của các cơ quan trong một hệ cũng như sự hoạt động của các hệ cơ quan trong cơ thể đều luôn luôn thống nhất với nhau. 1.2. Tế bào Tế bào cơ thể người Một tế bào cơ thể người (động vật) điển hình gồm: (1) nhân con, (2)nhân, (3) ri-bô- xôm, (4) túi tiết, (5) lưới nội chất hạt, (6) bộ máy Gôn-gi, (7) khung xương tế bào, (8) lưới nội chất trơn, (9) ti thể, (10) không bào, (11) chất tế bào, (12) li-zô-xôm, (13) trung thể Cấu tạo và chức năng các bộ phận trong tế bào Tất cả các cơ quan ở người đều cấu tạo bằng tế bào. Cơ thể người có số lượng tế bào rất lớn khoảng 75 nghìn tỉ (75 × 10¹²).Có nhiều loại tế bào khác nhau về hình dạng, kích thước và chức năng. Có tế bào hình cầu (tế bào trứng), hình đĩa (hồng cầu), hình khối (tế bào biểu bì), hình nón, hình que (tế bào võng mạc), hình thoi (tế bào cơ), hình sao (tế bào thần kinh — nơ-ron), hình sợi (tóc, lông) hoặc giống các sinh vật khác (bạch cầu, tinh trùng), Có tế bào dài, ngắn, có tế bào lớn, bé khác nhau và chức năng của các tế bào ở các cơ quan cũng khác nhau, ngay cả ở trong cùng một cơ quan cũng khác nhau. Tế bào lớn nhất là tế bào trứng, có đường kính khoảng 100 μm (0,1 mm), nặng bằng 175000 tinh trùng; tinh trùng là tế bào nhỏ nhất; dài nhất là tế bào thần kinh (nơ-ron). Mặc dù khác nhau về nhiều mặt nhưng loại tế bào nào cũng có 3 2 - -
3. phần cơ bản: màng sinh chất, chất tế bào và nhân. Các bộ Các bào Cấu tạo và chức năng phận quan Là lớp ngoài của tế bào đặc lại, được cấu tạo từ prô-tê-in và li-pit, có Màng sinh chất nhiệm vụ thực hiện trao đổi chất với môi trường quanh tế bào Nằm trong màng tế bào, gồm nhiều bào quan và chất phức tạp, là nơi diễn ra những hoạt động sống của tế bào. Các bào quan chính là lưới nội chất, ti thể, ri-bô-xôm, bộ máy Gôn-gi, trung thể Là một hệ thống các xoang và túi dẹp có màng, có thể mang các ri-bô- Lưới nội xôm (lưới nội chất hạt) hoặc không (lưới nội chất trơn). Đảm bảo mối chất liên hệ giữa các bào quan, tổng hợp và vận chuyển các chất Gồm hai tiểu đơn vị chứa rARN (ARN ri-bô-xôm), đính trên lưới nội Ri-bô- chất hạt hoặc trôi trong bào tương (ri-bô-xôm tự do), là nơi diễn ra tổng Chất tế xôm bào hợp prô-tê-in Gồm một màng ngoài và màng trong gấp nếp tạo thành mào chứa chất Ti thể nền, tham gia hoạt động hô hấp giải phóng năng lượng, tạo ATP (a-đê- nô-xin tri-phốt-phát) Bộ máy Là một hệ thống các túi màng dẹt xếp chồng lên nhau, có các nang nảy Gôn-gi chồi từ chồng túi, thu nhận, hoàn thiện, phân phối, tích trữ sản phẩm. Trung Là một trung tâm tổ chức các ống vi thể, gồm hai trung tử xếp thẳng góc, thể xung quanh là chất vô định hình, tham gia vào quá trình phân chia tế bào. Hình bầu dục hoặc hình cầu, bên ngoài có màng nhân bao bọc, trong nhân có dịch nhân và nhiều nhân con giàu ARN (a-xit ri-bô-nu-clê- ic), là nơi điều khiển mọi hoạt động sống củatế bào Chất Nằm trong dịch nhân. Ở một giai đoạn nhất định, khi tập trung lại làm Nhân nhiễm thành nhiễm sắc thể, chứa ADN (a-xit đê-ô-xi-ri-bô-nu-clê-ic) đóng vai sắc trò di truyền của cơ thể Nhân Chứa rARN (ARN ri-bô-xôm) cấu tạo nên ri-bô-xôm con Thành phần hóa học của tế bào Tế bào gồm một hỗn hợp phức tạp gồm nhiều chất hữu cơ và các chất vô cơ. Các chất hữu cơ chính là prô-tê-in, glu-xit, li-pit. . Prô-tê-in, hay còn gọi là chất đạm, là một chất phức tạp gồm có cac-bon (C), hi- đrô (H), ô-xi (O), ni-tơ (N), lưu huỳnh (S) và một số nguyên tố khác. Phân tử của prô-tê-in rất lớn, chứa đến hàng nghìn cácnguyên tử nên thuộc vào loại đại phân tử. Prô-tê-in là thành phần cơ bản của cơ thể, có trong tất cả các tế bào. 3 - -
4. . Glu-xit, hay còn gọi là chất đường bột, là những hợp chất loại đường và bột. Nó gồm có C, H và O trong đó tỉ lệ giữa H và O luôn là 2H ÷ 1O. Trong cơ thể, glu- xit ở dưới dạng đường glu-cô-zơ (có ở máu) vàgli-cô-gen (có ở gan và cơ). . Li-pit, hay còn gọi là chất béo, có ở mặt dưới da và ở nhiều cơ quan, nó cũng gồm 3 nguyên tố chính là C, H, O nhưng tỉ lệ của các nguyên tố đó không giống như glu-xit. Tỉ lệ H ÷ O thay đổi tùy loại li-pit. Li-pit là chất dự trữ của cơ thể. . A-xit nu-clê-ic (ADN hay ARN) chủ yếu có trong nhân tế bào. Cả 2 loại này đều là các đại phân tử, đóng vai trò quan trọng trong di truyền. Ngoài các chất hữu cơ nói trên, trong tế bào còn có các chất vô cơ là muối khoáng. Hoạt động sống của tế bào Hoạt động sống của tế bào biểu hiện ở quá trình đồng hóa và dị hóa, sinh sản và cảm ứng, sinh trưởng và phát triển. . Mỗi tế bào sống trên cơ thể luôn luôn được cung cấp các chất dinh dưỡng do dòng máu mang đến và luôn luôn xảy ra quá trình tổng hợp nên các hợp chất hữu cơ phức tạp từ những chất đơn giản được thấm vào trong tế bào. Đồng thời trong tế bào cũng luôn xẩy ra quá trình phân giải các hợp chất hữu cơ thành những chất đơn giản và giải phóng năng lượng cần thiết cho cơ thể. Quá trình tổng hợp và phân giải các chất hữu cơ trong tế bào gọi là quá trình đồng hóa và dị hóa. Đó là hai mặt cơ bản trong quá trình sống của tế bào. . Tế bào có khả năng sinh sản và cảm ứng. Sự sinh sản của tế bào là khả năng phân chia trực tiếp hoặc gián tiếp để tạo nên những tế bào mới. Sự cảm ứng là khả năng thu nhận và phản ứng trước những kích thích lí, hóa học của môi trường quanh tế bào. .Ở cơ thể trẻ em và thanh niên, các tế bào sinh sản nhanh chóng làm cho cơ thể sinh trưởng và phát triển. Ở người trưởng thành quá trình này vẫn tiếp tục nhưng thường chậm lại. Trong quá trình sống nhiều tế bào chết đi và được thay thế bằng các tế bào mới. 1.3. Mô - Mô cơ thể người Bài chi tiết: Mô Trong cơ thể thực vật và động vật có rất nhiều loại mô: mô nâng đỡ, mô mềm, mô phân sinh, nhưng ở người chỉ có 4 loại mô: mô biểu bì, mô liên kết, mô cơ và mô thần kinh. - Các loại mô Mô biểu bì và mô liên kết: Mô biểu bì và mô liên kết là hai loại mô đặc biệt xuất hiện nhiều trong cơ thể người, hình dạng, cấu tạo, tính chất, chức năng trái ngược nhau. 4 - -
5. Mô biểu bì: có cấu tạo chủ yếu là tế bào, chất gian bào rất ít hoặc không đáng kể. Có hai loại mô biểu bì: biểu bì bao phủ và biểu bì tuyến. 1.Biểu bì bao phủ thường có một hay nhiều lớp tế bào có hình dáng giống nhau hoặc khác nhau. Nó thường ở bề mặt ngoài cơ thể (da) hay lót bên trong các cơ quan rỗng như ruột, bóng đái, thực quản,khí quản, miệng. 2.Biểu bì tuyến nằm trong các tuyến đơn bào hoặc đa bào. Chúng có chức năng tiết các chất cần thiết cho cơ thể (tuyến nội tiết, tuyến ngoại tiết) hay bài tiết ra khỏi cơ thể những chất không cần thiết (tuyến mồ hôi). Mô liên kết: có hầu hết ở các cơ quan. Thành phần chủ yếu của mô liên kết là chất phi bào, trong đó có các tế bào nằm rải rác. Có 2 loại mô liên kết: 1.Mô liên kết dinh dưỡng: máu, bạch huyết có chức năng vận chuyển các chất dinh dưỡng nuôi cơ thể. 2.Mô liên kết đệm cơ học: mô sợi, mô sụn, mô xương. Mô sợi có ở hầu hết các cơ quan, có chức năng làm đệm cơ học, đồng thời cũng dẫn các chất dinh dưỡng (mô mỡ, dây chằng, gân cũng là loại mô sợi đã được biến đổi). Mô cơ và mô thần kinh: Mô cơ hoàn toàn chịu sự quản lí của hệ thần kinh, mà hệ thần kinh lại cấu tạo từ mô thần kinh. Hai loại mô này có liên quan mật thiết với nhau, đó là mối quan hệ chỉ đạo và thi hành. Mô cơ: là thành phần của hệ vận động, có chức năng co dãn. Có 3 loại mô cơ: mô cơ vân, mô cơ trơn, mô cơ tim. 1.Mô cơ vân là phần chủ yếu của cơ thể, màu hồng, gồm nhiều sợi cơ có vân ngang xếp thành từng bó trong bắp cơ (bắp cơ thường bám vào hai đầu xương, dưới sự kích thích của hệ thần kinh, các sợi cơ co lại và phình to ra làm cho cơ thể cử động). 2.Mô cơ trơn là những tế bào hình sợi, thuôn, nhọn hai đầu. Trong tế bào cơ trơn có chất tế bào, một nhân hình que và nhiều tơ cơ xếp dọc theo chiều dài tế bào, có màu nhạt, co rút chậm hơn cơ vân. Cơ trơn cấu tạo nên thành mạch máu, các nội quan, cử động ngoài ý muốn của con người. 3.Mô cơ tim chỉ phân bố ở tim, có cấu tạo giống như cơ vân, nhưng tham gia vào cấu tạo và hoạt động co bóp của tim nên hoạt động giống như cơ trơn, ngoài ý muốn của con người. Mô thần kinh: nằm trong não, tủy, gồm những tế bào thần kinh gọi là nơ-ron và các tế bào thần kinh đệm (còn gọi là thần kinh giao). Phần ngoại biên có các hạch thần kinh, các dây thần kinh và các cơ quan thụ cảm. Nơ-ron gồm có thân chứa nhân, từ thân phát đi nhiều tua ngắn gọi là sợi nhánh và một tua dài gọi là sợi trục. Diện tích tiếp xúc giữa đầu mút của sợi trục của nơ-ron này và nơ-ron kế tiếp hoặc cơ quan phản ứng gọi là cúc xi-náp. Chức năng của mô thần kinh là tiếp nhận kích thích, xử lí thông tin và 5 - -
6. điều hòa hoạt động các cơ quan đảm bảo sự phối hợp hoạt động giữa các cơ quan và sự thích ứng với môi trường. 1.4. Phản xạ - Cấu tạo và chức năng của nơron. Cấu tạo và chức năng của nơ-ron 1,Một nơ-ron và cấu tạo của nó: sợi nhánh (dendrite), thân nơ-ron(soma), sợi trục (axon), bao mi-ê-lin (myelin sheath), eo răng-vi-ê (node of ranvier), xi- nap (synapse) Nơ-ron thần kinh gồm có một thân và các sợi. Thân thường hình sao, đôi khi có hình chóp hoặc bầu dục. Sợi có 2 loại: sợi ngắn mọc quanh thân và phân nhiều nhánh như cành cây gọi là sợi nhánh; sợi dài mảnh, thường có các vỏ làm bằng mi-ê-lin gọi là bao mi-ê-lin bọc quanh suốt chiều dài gọi là sợi trục. Giữa các bao mi-ê-lin có các khoảng cách gọi là eo răng-vi-ê. Đầu tận cùng tua dài phân thành nhiều nhánh nhỏ để phân bố vào các cơ quan trong cơ thể hay để tiếp xúc với sợi nhánh của các nơ-ron khác, mút các nhánh nhỏ đó gọi là cúc xi-náp. Thân nơ-ron và các sợi nhánh tạo thành chất xám trong bộ não, tủy sống và các hạch thần kinh. Sợi trục nối giữa trung ương thần kinh với các cơ quan, chúng đi chung với nhau thành từng bó gọi là dây thần kinh. Nơ-ron có hai chức năng cơ bản: cảm ứng và dẫn truyền xung thần kinh. 2. Cảm ứng là khả năng tiếp nhận các kích thích và phản ứng lại các kích thích đó dưới hình thức phát sinh các xung thần kinh. 2. Dẫn truyền là khả năng lan truyền các xung thần kinh trong dây thần kinh. Người ta phân biệt xung li tâm và xung hướng tâm. Xung li tâm đi từ các nơ-ron li tâm ở não và tủy sống đến các cơ quan, xung hướng tâm truyền từ các cơ quan về trung ương thần kinh theo các dây hướng tâm của nơ-ron hướng tâm. Vận tốc các xung thần kinh ở các động vật rất khác nhau, ở những động vật bậc cao thì vận tốc này lớn. Ở người vận tốc lớn nhất có thể lên tới 120 m/s, khi đó các phản ứng xảy ra mau chóng và chính xác; như cũng có khi chỉ đạt 5 mm/s. Nhờ vận tốc xung thần kinh mà ta nói một người nhanh nhẹn hay chậm chạp. Có 3 loại nơ-ron: . Nơ-ron hướng tâm (nơ-ron cảm giác) có thân nằm ngoài trung ương thần kinh do những sợi trục của các nơ-ron hướng tâm tạo nên. Những dây này dẫn xung thần kinh ngoại biên về trung ương thần kinh. . Nơ-ron trung gian (nơ-ron liên lạc) nằm trong trung ương thần kinh, gồm những sợi hướng tâm và li tâm, làm nhiệm vụ liên lạc. Phần lớn các dây thần kinh trong cơ thể là dây pha, dẫn các xung thần kinh theo cả hai chiều. . Nơ-ron li tâm (nơ-ron vận động) có thân nằm trong trung ương thần kinh (hoặc ở hạch thần kinh sinh dưỡng), được tạo nên bởi những sợi trục 6 - -
7. hướng ra cơ quan phản ứng (cơ, tuyến) và dẫn các xung li tâm từ bộ não và tủy sống đến các cơ quan phản ứng để gây ra sự vận động hoặc bài tiết. * Phản xạ Tay chạm vào vật nóng thì rụt lại, đèn chiếu vào mắt thì đồng tử (con ngươi) co lại, thức ăn vào miệng thì tuyến nước bọt tiết nước bọt, Các phản ứng đó gọi là phản xạ. Mọi hoạt động của cơ thể đều là phản xạ. Phản xạ là một phản ứng của cơ thể trả lời kích thích của môi trường ngoài hay môi trường trong thông qua hệ thần kinh; là cơ sở hoạt động của hệ thần kinh, làm cơ thể luôn thích nghi với những sự thay đổi của điều kiện sống của môi trường xung quanh. Cung phản xạ: là con đường mà xung thần kinh truyền từ cơ quan thụ cảm (da, ) qua trung ương thần kinh đến cơ quan phản ứng (cơ, tuyến, ). Một cung phản xạ thường bao gồm 3 loại nơ-ron: hướng tâm, trung gian và li tâm. Vòng phản xạ: Cơ quan thụ cảm tiếp nhận kích thích của môi trường sẽ phát đi xung thần kinh theo dây hướng tâm về trung ương thần kinh, từ trung ương phát đi xung thần kinh theo dây li tâm tới cơ quan phản ứng. Kết quả của sự phản ứng được thông báo ngược về trung ương theo dây hướng tâm, nếu phản ứng chưa chính xác hoặc chưa đầy đủ thì phát lệnh điều chỉnh, nhờ dây li tâm truyền tới cơ quan phản ứng. Nhờ vậy mà cơ thể phản ứng chính xác đối với kích thích. 2. Vận động Hệ vận động người gồm có bộ xương và hệ cơ, hoạt động phụ thuộc hoàn toàn vào hệ thần kinh. Xương gồm 206 chiếc, dài ngắn khác nhau, hợp lại tạo thành bộ xương nâng đỡ cơ thể, che chở cho các nội quan khỏi những chấn thương lí học. Hệ cơ gồm khoảng 600 cơ tạo thành, là những cơ vân (hay cơ xương) bám vào hai đầu xương giúp cho cơ thể cử động. Nhờ hệ vận động mà cơ thể ta có hình dạng nhất định, thể hiện được những động tác lao động, biểu lộ được những cảm xúc của mình. Trải qua thời kì dài tiến hóa, hệ vận động người được coi là tiến hóa nhất trong sinh giới nói chung và giới Động vật nói riêng. Hệ vận Bộ xương: các xương mặt, khối xương sọ, xương ức, các xương sườn, xương động sống, các xương chân, các xương tay · Hệ cơ: cơ vân (cơ xương), cơ trơn, cơ tim, cơ hoành Hệ tuần Tim: tâm thất, tâm nhĩ · Mạch máu: động mạch, tĩnh mạch, mao mạch · hoàn Máu: huyết tương, hồng cầu, bạch cầu, tiểu cầu · Vòng tuần hoàn: vòng tuần hoàn lớn, vòng tuần hoàn nhỏ · Van Hệ miễn Bạch cầu: bạch cầu ưa kiềm, bạch cầu trung tính, bạch cầu ưa a-xit, bạch cầu dịch mô-nô, bạch cầu lim-phô (tế bào B, tế bào T); Các cơ chế: thực bào, tiết kháng khể, phá hủy tế bào nhiễm Hệ bạch Phân hệ: phân hệ lớn, phân hệ nhỏ · 7 - -
8. huyết Đường dẫn bạch huyết: ống bạch huyết, mạch bạch huyết, mao mạch bạch huyết, hạch bạch huyết · Bạch huyết Hệ hô Đường dẫn khí: mũi, thanh quản, khí quản, phế quản · Phổi: hai lá phổi, phế hấp nang; Hoạt động hô hấp: sự thở, sự trao đổi khí Hệ tiêu Ống tiêu hóa: miệng, răng, hầu, lưỡi, thực quản, dạ dày, tá tràng, ruột non, ruột hóa già, ruột thừa, hậu môn · Các tuyến tiêu hóa: tuyến nước bọt, tuyến mật, tuyến ruột, tuyến tụy Hệ bài Hệ tiết niệu: thận, ống dẫn nước tiểu, bóng đái (bàng quang) · tiết Hệ bài tiết mồ hôi: da, tuyến mồ hôi · Hệ bài tiết cac-bô-nic (CO2): mũi, đường dẫn khí, phổi Hệ vỏ Da: lớp biểu bì, lớp bì, lớp mỡ dưới da · Cấu trúc đi kèm: lông - tóc, móng, chỉ bọc tay và vân tay Hệ thần Thần kinh trung ương: não (gồm trụ não, tiểu não, não trung gian, đại não), tủy kinh sống · Thần kinh ngoại biên: dây thần kinh (dây thần kinh não, dây thần kinh tủy), hạch thần kinh · Phân loại: hệ thần kinh vận động, hệ thần kinh sinh dưỡng (gồm phân hệ giao cảm và phân hệ đối giao cảm) Hệ giác mắt - thị giác (màng cứng, màng mạch, màng lưới), tai - thính giác (tai quan ngoài, tai giữa, tai trong) · mũi - khứu giác (lông niêm mạc), lưỡi – vị giác (gai vị giác), da - xúc giác (thụ quan) Hệ nội Nội tiết não: vùng dưới đồi, tuyến tùng, tuyến yên · Nội tiết ngực: tuyến tiết giáp, tuyến cận giáp, tuyến ức · Nội tiết bụng: tuyến trên thận, tuyến tụy, tuyến sinh dục (buồng trứng (ở nữ), tinh hoàn (ở nam)) Hệ sinh Cơ quan sinh dục nam: tinh hoàn, mào tinh, ống dẫn tinh, túi tinh, dương dục vật, tuyến tiền liệt, tuyến hành, bìu · Cơ quan sinh dục nữ: buồng trứng, vòi trứng, ống dẫn trứng, tử cung, âm đạo, âm vật, cửa mình 2.3. Hoạt động của cơ - Công cơ - Sự mỏi cơ. B- Bài tập vận dụng Câu 1: Bằng một ví dụ em hãy phân tích vai trò của hệ thần kinh trong sự điều hoà hoạt động của các hệ cở quan trong cơ thể. Trả lời: VD về cơ chế điều hoà huyết áp: Khi huyết áp tăng thì thụ thể áp lực ở mạch máu tiếp nhận và báo về trung khu điều hoà tim mạch ở thành não. Từ trung khu điều hoà tim mạch, xung thần kinh theo dây ly tâm đến tim và mạch máu làm tim giảm nhịp, giảm lực co bóp, mạch máu giản rộng. Kết quả là huyết áp giảm xuống và trở lại 8 - -
9. bình thường. Sự thay đổi huyết áp ở mạch máu lúc này lại được thụ thể áp lực ở mạch máu tiếp nhận và thông báo về trung khu điều hoà tim mạch ở thành não (liên hệ ngược). Câu 2: Hãy chứng minh tế bào là đơn vị chức năng của cơ thể. Trả lời: Tất cả các hoạt động sống của cơ thể đều xảy ra ở tế bào như: - Màng sinh chất: giúp tế bào thực hiện sự trao đổi chất với môi trường. - Tế bào chất: là nơi xảy ra các hoạt động sống như: + Ty thể: là nơi tạo ra năng lượng cho hoạt động sống của tế bào và cơ thể. + Ribôxôm: là nơi tổng hợp Prôtêin. + Bộ máy Gôngi: thực hiện chức năng bài tiết. + Trung thể: Tham gia vào quá trình phân chia và sinh sản của tế bào. + Lưới nội chất: đảm bảo sự liên hệ giữa các bào quan. Tất cả các hoạt động nói trên làm cơ sở cho sự sống, sự lớn lên và sự sinh sản của cơ thể; đồng thời giúp cơ thể phản ứng chính xác các tác động của môi trường sống. Vì vậy, tế bào được xem là đơn vị chức năng và là đơn vị của sự sống cơ thể. C- Bài tập về nhà Bài 1: Sự mỏi cơ là gì? Nguyên nhân của hiện tượng mỏi cơ. Bài 2: Nêu khái niệm cung phản xạ và vòng phản xạ? So sánh cung phản xạ với vòng phản xạ. Bài 3: Giải thích sự lớn lên và dài ra của xương? Vì sao ở người già xương dễ bị gảy và khi gảy thì chậm phục hồi. Bài 4: Giải thích những đặc điểm của hệ cở thích ứng với chức năng co rút và vận động. Ngày soạn: 10/10/2011 Ngày giảng: 14/10/2011 Buổi 2 (tiết 4,5,6) chuyªn ®Ò 1 kh¸i qu¸t c¬ thÓ ng­êi – vËn ®éng I- Mục đích yêu cầu - HS nắm được cấu tạo cơ thể người, cấu tạo và chức năng quan trọng của tế bào, mô. - Nắm được cấu tạo của nơron, khái niệm cung phản xạ, vòng phản xạ. - Nắm được các phần chính của bộ xương, phân biệt các loại xương, khớp xương, cáu tạo và tính chất của cơ và xương. - Nắm được các hoạt động của cơ, sự tiến hoá của hệ vận động. II- Nội dung bồi dưỡng 9 - -
10. Bộ xương, các loại xương và khớp xương người Các thành phần chính của bộ xương Bộ xương người chia làm ba phần là xương đầu (gồm các xương mặt và khối xương sọ), xương thân (gồm xương ức, xương sườn và xương sống) và xương chi(xương chi trên - tay và xương chi dưới - chân). Tất cả gồm 300 chiếc xương ở trẻ em và 206 xương ở người trưởng thành, dài, ngắn, dẹt khác nhau hợp lại ở các khớp xương. Trong bộ xương còn có nhiều phần sụn. Khối xương sọ ở người gồm 8 xương ghép lại tạo ra hộp sọ lớn chứa não. Xương mặt nhỏ, có xương hàm bớt thô so với động vật vì nhai thức ăn chín và không phải là vũ khí tự vệ. Sự hình thành lồi cằm liên quan đến các cơ vận động ngôn ngữ. Cột sống gồm 33 - 34 đốt sống khớp với nhau và cong ở 4 chỗ, thành 2 chữ S tiếp nhau giúp cơ thể đứng thẳng. Các xương sườn gắn với cột sống và gắn với xương ức tạo thànhlồng ngực, bảo vệ tim và phổi. Xương tay và xương chân có các phần tương ứng với nhau nhưng phân hóa khác nhau phù hợp với chức năng đứng thẳng và lao động. Các loại xương Căn cứ vào hình dạng cấu tạo, người ta phân biệt 3 loại xương là : 1.Xương dài : hình ống, giữa chứa tủy đỏ ở trẻ em và chứa mỡ vàng ở người trưởng thành như xương ống tay, xương đùi, xương cẳng chân, Loại xương này có nhiều nhất. 2.Xương ngắn : kích thước ngắn, chẳng hạng như xương đốt sống, xương cổ chân, cổ tay, 3.Xương dẹt : hình bản dẹt, mỏng như xương bả vai, xương cánh chậu, các xương sọ. Loại xương này ít nhất. Các khớp xương Nơi tiếp giáp giữa các đầu xương gọi là khớp xương. Có ba loại khớp là : khớp động như các khớp ở tay, chân; khớp bán động như khớp các đốt sống và khớp bất động như khớp ở hộp sọ. Khớp động là loại khớp cử động dễ dàng và phổ biến nhất trong cơ thể người như khớp xương đùi và xương chày, khớp xương cánh chậu và xương đùi. Mặt khớp ở mỗi xương có một lớp sụn trơn, bóng và đàn hồi, có tác dụng làm giảm sự cọ xát giữa hai đầu xương. Giữa khớp có một bao đệm chứa đầy chất dịch nhầy do thành bao tiết ra gọi là bao hoạt dịch. Bên ngoài khớp động là những dây chằng dai và đàn hồi, đi từ đầu xương này qua đầu xương kia làm thành bao kín để bọc hai đầu xương lại. Nhờ cấu tạo đó mà loại khớp này cử động dễ dàng. Khớp động phức tạp nhất trong cơ thể người là khớp gối. Khớp bán động là loại khớp mà giữa hai đầu xương khớp với nhau thường có một đĩa sụn làm hạn chế cử động của khớp. Khớp bán động điển hình là khớp đốt sống, ngoài 10 - -
11. ra còn có khớp háng. Ở trẻ em, có xương mông và xương ấy các đĩa sụn rất đàn hồi nên dễ uốn lưng mềm mại hay xoạc chân ra dễ dàng. Trái lại ở người trưởng thành và nhất là người già, các đĩa sụn dẹp lại làm cột sống khó cử động hơn, xoạc chân ra khó khăn. Khớp bất động : Trong cơ thể có một số xương được khớp cố định với nhau, như xương hộp sọ và một số xương mặt. Các xương này khớp với nhau nhờ các răng cưa nhỏ hoặc do những mép xương lợp lên nhau kiểu vảy cá nên khi cơ co không làm khớp cử động. Cấu tạo và tính chất của xương Cấu tạo và sự phát triển của xương Cấu tạo và chức năng của xương dài : Hai đầu xương là mô xương xốp có các nan xương xếp theo kiểu vòng cung, phân tán lực tác động và tạo ô chứa tủy đỏ xương. Bọc hai đầu xương là lớp sụn để giảm ma sát trong đầu xương. Đoạn giữa là thân xương. Thân xương hình ống, cấu tạo từ ngoài vào trong có : màng xương mỏng, mô xương cứng và khoang xương. Màng xương giúp xương phát triển về bề ngang. Mô xương cứng chịu lực, đảm bảo tính vững chắc cho xương. Khoang xương chứa tủy xương, ở trẻ em là tuỷ đỏ sinh hồng cầu; ở người trưởng thành tủy đỏ được thay bằng mô mỡ màu vàng nên gọi là tủy vàng. Cấu tạo xương ngắn và xương dẹt : xương ngắn và xương dẹt không có cấu tạo hình ống, bên ngoài là mô xương cứng, bên trong lớp mô xương cứng là mô xương xốp gồm nhiều nan xương và hốc trống nhỏ (như mô xương xốp ở đầu xương dài) chứa tủy đỏ. Xương to ra về chiều ngang là nhờ các tế bào màng xương phân chia tạo ra những tế bào mới đẩy tế bào cũ vào trong rồi hóa xương. Xương dài ra là nhờ quá trình phân bào ở sụn tăng trưởng. Ở tuổi thiếu niênxương phát triển nhanh. Đến 18 - 20 tuổi ở nữ hoặc 20 - 25 tuổi đối với nam xương phát triển chậm lại. Ở người trưởng thành, sụn tăng trưởng không còn khả năng hóa xương, vì thế người không cao thêm.Người già xương bị phân hủy nhanh hơn sự tạo thành, tỉ lệ cốt giao giảm, vì vậy xương người già xốp giòn và dễ gãy và nếu gãy thì xương phục hồi rất chậm, không chắc chắn. Thành phần hóa học và tính chất của xương Xương có hai đặc tính cơ bản : mềm dẻo và bền chắc. Nhờ tính mềm dẻo nên xương có thể chống lại tất cả các lực cơ học tác động vào cơ thể, nhờ tính bền chắc mà bộ xương có thể nâng đỡ cơ thể. Độ bền chắc của xương người trưởng thành có thể gấp 30 lần so với loại gạch tốt. Sở dĩ xương có được hai tính chất trên là nhờ vào thành phần hóa học. Xương được cấu tạo từ 2 chất chính : một loại chất hữu cơ gọi là cốt giao và một số chất vô cơ là các muối can-xi. Chất khoáng làm cho xương bền chắc, cốt giao đảm bảo tính mềm dẻo. Tỉ lệ cốt giao thay đổi tùy theo tuổi. 11 - -
12. 2.2. Cấu tạo và tính chất của cơ Hệ cơ Cơ bám vào xương, dưới sự chỉ đạo của hệ thần kinh, cơ co làm cho xương cử động, vì vậy các cơ này gọi là cơ xương (còn gọi là cơ vân). Cơ thể người có khoảng 600 cơ tạo thành hệ cơ, chưa kể đến các cơ vận động nội tạng (cơ tạng hay cơ trơn) và cơ vận động tim (cơ tim). Tùy vị trí trên cơ thể và tùy chức năng mà cơ có hình dạng khác nhau : hình tấm, hình lông chim, nhiều đầu hay nhiều thân, điển hình nhất là bắp cơ (vẫn quen gọi là con chuột) ở cánh tay có hình thoi dài. Cấu tạo và tính chất của cơ Cấu tạo của bắp cơ và tế bào cơ Bắp cơ gồm nhiều bó cơ, mỗi bó gồm nhiều sợi cơ (tế bào cơ) nắm dọc theo chiều dài bắp cơ. Hai đầu bắp cơ thuôn lại, dài ra thành gân bám vào các xương qua khớp, phần giữa phình to gọi là bụng cơ. Bắp cơ càng khỏe, bũng cơ càng phình làm nổi lên cơ bắp. Trong bắp cơ có nhiều mạch máu và dây thần kinh, chia thành nhiều nhánh nhỏ đi đến từng sợi cơ. Nhờ thế mà cơ tiếp nhận được chất dinh dưỡng và các kích thích. Mỗi sợi cơ là một tế bào cơ dài 10 - 12 cm, có màng sinh chất, chất tế bào và nhiều nhân hình bầu dục. Trong chất tế bào có nhiều tơ cơ nhỏ nằm song song. Mỗi tơ cơ gồm những đoạn màu sáng và màu sẫm nằm xen kẽ nhau tạo thành vân ngang, đó là các đĩa sáng và đĩa tối. Tơ cơ có hai loại là tơ cơ dày và tơ cơ mảnh xếp xen kẽ nhau. Tơ cơ mảnh thì trơn, tơ cơ dày có mấu sinh chất. Giới hạn giữa tơ cơ dày và tơ cơ mảnh giữa hai tấm Z là đơn vị cấu trúc của tế bào cơ (còn gọi là tiết cơ). Cấu tạo bắp cơ, bó cơ, sợi cơ, tơ cơ và đơn vị cấu trúc sợi cơ Sự co cơ Co cơ là hiện tượng các cơ trong cơ thể co hoặc giãn dưới các tác động khác nhau của các dạng năng lượng sinh hóa, cơ học, trong cơ thể con người hoặc động vật. Quá trình co cơ này liên quan mật thiết tới việc tìm hiểu nguyên lý vận động của hệ thống cơ của các đối tượng động vật hoặc con người. Nghiên cứu về hiện tượng co cơ có thể giải thích được một lượng lớn các yếu tố liên quan tới năng lượng vận động, các chuyển hóa hoá học nhằm giải thích các hiện tượng sinh lý học trong cơ thể con người. Nghiên cứu về co cơ có liên quan mật thiết tới sinh lý cơ trong cơ thể. Hiện nay, rất nhiều các nhà khoa học trên thế giới tìm ra các phương pháp khác nhau để tìm hiểu các cơ cấu phân tử của quá trình co cơ bởi đây là nền tảng cơ sở để giải thích các hiện tượng khác. Các nghiên cứu này có thể được thực hiện bằng một số cách sau: * Nghiên cứu trực tiếp trên cơ thể toàn vẹn (in vivo). 12 - -
13. * Nghiên cứu một cơ quan bằng cách tách rời cơ quan hoặc bộ phận ra khỏi mối liên hệ thần kinh với cơ thể toàn vẹn nhưng vẫn giữ nguyên sự nuôi dưỡng thông qua các mạch máu (in situ). * Có thể nghiên cứu bằng cách tách rời một cơ quan, cơ thể hoặc tế bào ra khỏi cơ thể và nuôi dưỡng trong điều kiện dinh dưỡng và nhiệt độ giống như trong môi trường cơ thể động vật hoặc cơ thể người (in vitro). Với 3 phương pháp thực nghiệm trên kết hợp với việc sử dụng các dụng cụ đo lường điện tử và quan sát khác nhau và việc thay đổi các tác nhân tác động về cơ học, lý học, hóa học, các điều kiện về môi trường, các nhà nghiên cứu có thể quan sát được các hoạt động chức năng, những thay đổi chức năng của các cấu trúc cơ trong cơ thể nhằm từ đó tìm hiểu được các cơ chế hoạt động, các ưu điểm, nhược điểm của các tác động và đưa ra các kiến giải hợp lý cho các quá trình thay đổi đó. Khối xương sọ Xương đầu của động vật có xương sống và người, cấu tạo từ sụn và (hay) xương, bao bọc và bảo vệ não, chứa nhiều giác quan quan trọng, là nơi bám của các cơ tạo thành phần đầu của hệ hô hấp và tiêu hoá. Trong quá trình tiến hoá, hình dạng XS thay đổi theo sự phát triển của não bộ, các giác quan, các cơ của động vật, và được chia thành hộp sọ và xương mặt. Ở người, hộp sọ bao quanh não, gồm xương trán, 2 xương thái dương, 2 xương đỉnh, 1 xương chẩm ở phía sau mũi và xương bướm. Xương mặt gồm có xương mũi, xương gò má, xương hàm. Khoang XS được nối với ống sống qua lỗ chẩm lớn. Các mảnh XS ở người trưởng thành liên kết với nhau bằng các đường khớp đầu. Ở trẻ sơ sinh, tại những chỗ nối các mảnh XS có những phần xương chưa khép kín gọi là thóp (x. Thóp). B- Bài tập vận dụng (tiªp) Câu 3: Trình bày cấu tạo và chức năng của mô thần kinh Trả lời: * Cấu tạo: - Mô thần kinh gồm các tế bào thần kinh gọi là nơron và các tế bào thần kinh đệm (còn gọi là thần kinh giai). - Nơron gồm có: Thân chứa nhân, từ thân phát đi nhiều tua ngắn phân nhánh gọi là sợi nhánh và một tua dài gọi là sợi trục. Diện tiếp xúc giữa đầu mút của sợi trục ở nơron này với nơron kế tiếp gọi là phinát * Chức năng: - Tiếp nhận kích thích, xử lý thông tin và điều hoà hoạt động của các cơ quan, đảm bảo sự phối hợp hoạt động giữa các cơ quan để trả lời các kích thích của môi trường. Câu 4: Nêu điểm giống và khác nhau giữa cơ vân, cơn trơn và cơ tim về cấu tạo và chức năng. 13 - -
14. Trả lời: - Gióng nhau: + Tế bào đều có cấu tạo dạng sợi + Đều có chức năng co dãn và tạo ra sự chuyển động - Khác nhau: + Về cấu tạo: . Tế bào cơ vân và tế bào cơ tim có nhiều nhân và các vân ngang. . Tế bào cơ trơn chỉ có 1 nhân và không có các vân ngang. + Về chức năng: . Cơ vân liên kết với xương tạo nên hệ cở quan vận động, thực hiện chức năng vận động cơ thể. . Cơ trơn tham gia cấu tạo các nôi quan như: dạ dày, thành mạch, bóng đái, , thực hiện chức năng tiêu hoá, dinh dưỡng của cơ thể. . Cơ tim tham gia cấu tạo tim và co giản để giúp cho sự tuần hoàn máu. Câu 5: Nêu thành phần nơ ron của một cung phản xạ và chức năng của mỗi thành phần đó. Trả lời: Một cung phản xạ có 3 thành phần: - Nơ ron hướng tâm: dẫn truyền xung thần kinh cảm giác từ cơ quan thụ cảm về trung ương. - Nơ ron trung gian (Nằm ở trung ương thần kinh): Liên hệ giữa nơ ron hướng tâm và nơ ron ly tâm. - Nơ ron ly tâm: dẫn truyền xung thần kinh vận động từ trung ương đến cơ quan phản ứng. Câu 6: Xương người dài ra nhờ đâu? Hãy vẽ sơ đồ và mô tả thí nghiệm chứng minh điều đó. Trả lời: - Xương dài ra nhờ sự phân chia và hoá xương của các tế bào ở màng xương. - Sơ đồ: (H8.5 SGK) - Mô tả thí nghiệm: (SGV) C- Ch÷a bài tập về nhà 14 - -
15. Ngày soạn: 20/10/2010 Ngày giảng: 27/10/2010 Buổi 3 (tiết 7,8,9) chuyªn ®Ò 2 TuÇn hoµn A- Môc tiªu: - HS ph©n biÖt ®­îc c¸c thµnh phÇn cña m¸u, n­íc m« vµ b¹ch huyÕt - Tr×nh bµy ®­îc c/n¨ng cña huyÕt t­¬ng vµ hång cÇu - Tr×nh bµy ®­îc hµng rµo b¶o vÖ c¬ thÓ khái c¸c t¸c nh©n g©y nhiÔm - BiÕt ®­îc nguyªn t¾c truyÒn m¸u, c¬ chÕ ®«ng m¸u vµ vai trß cña nã - Tr×nh bµy ®­îc thµnh phÇn cÊu t¹o cña HTH m¸u vµ cÊu t¹o cña hÖ b¹ch huyÕt - N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm cña c¸c pha trong chu kú co d·n cña tim - Tr×nh bµy ®­îc c¬ chÕ vËn chuyÓn m¸u qua hÖ m¹ch B- Néi dung båi d­ìng: I- KiÕn thøc c¬ b¶n 1. M¸u vµ m«i tr­êng trong c¬ thÓ 1.1 M¸u Máu là một tổ chức di động được tạo thành từ thành phần hữu hình là các tế bào (hồng cầu, bạch cầu, tiểu cầu) và huyết tương. Chức năng chính của của máu là cung cấp các chất nuôi dưỡng và cấu tạo các tổ chức cũng như loại bỏ các chất thải trong quá trình chuyển hóa của cơ thể như khí carbonic và acid lactic. Máu cũng là phương tiện vận chuyển các của các tế bào (cả tế bào có chức năng bảo vệ cơ thể lẫn tế bào bệnh lý) và các chất khác nhau (các amino acid, lipid, hormone) giữa các tổ chức và cơ quan trong cơ thể. Các rối loạn về thành phần cấu tạo của máu hay ảnh hưởng đến sự tuần hoàn bình thường của nó có thể dẫn đến rối loạn chức năng của nhiều cơ quan khác nhau. - Thµnh phÇn cÊu t¹o m¸u ( Tµi liÖu BD) - Chøc n¨ng cña huyÕt t­¬ng vµ hång cÇu ( b¶ng 13 vµ th«ng tin SGK) 1.2 M«i tr­êng trong c¬ thÓ - Thµnh phÇn cña m«i tr­êng trong Thành phần cấu tạo của máu Máu được cấu tạo bởi một số loại tế bào khác nhau hay còn gọi là thành phần hữu hình và huyết tương. Thành phần hữu hình chiếm đến 40% thể tích máu toàn bộ. Trên lâm sàng, thành phần này thường phản ánh bằng khái niệm Hê ma tô crít (hematocrit), một xét nghiệm đơn giản để phát hiện thiếu máu. Huyết tương chiếm 60% thể tích còn lại của máu. Độ pH của máu động mạch thường xấp xỉ 7,40 (dao động từ 7,35 đến 7,45). pH máu giảm xuống dưới 7,35 được xem là toan máu (thường do nhiễm toan) và pH trên 7,45 được gọi là kiềm máu (thường do nhiễm kiềm). pH máu cùng với các chỉ số áp lực riêng phần của carbonic (PaCO2), bicarbonate (HCO3-) và kiềm dư (base excess) là những chỉ số xét nghiệm khí máu có ý nghĩa quan trọng 15 - -
16. trong việc theo dõi cân bằng toan-kiềm của cơ thể. Tỷ lệ thể tích máu so với cơ thể thay đổi theo lứa tuổi và tình trạng sinh lý bệnh. Trẻ nhỏ có tỷ lệ này cao hơn người trưởng thành. Phụ nữa có thai tỷ lệ này cũng tăng hơn phụ nữ bình thường. Ở người trưởng thành phương Tây, thể tích máu trung bình vào khoảng 5 lít trong đó có 2,7 đến 3 lít huyết tương. Diện tích bề mặt của các hồng cầu (rất quan trọng trong trao đổi khí) lớn gấp 2 000 lần diện tích da cơ thể. Các thành phần hữu hình gồm: Hồng cầu: chiếm khoảng 96%. Ở động vật có vú, hồng cầu trưởng thành mất nhân và các bào quan. Hồng cầu chứa haemoglobin và có nhiệm vụ chính là vận chuyển và phân phối ôxy. Bạch cầu: chiếm khoảng 3% là một phần quan trọng của hệ miễn dịch có nhiệm vụ tiêu diệt các tác nhân gây nhiễm trùng và phát động đáp ứng miễn dịch của cơ thể. Tiểu cầu: chiếm khoảng 1%, chịu trách nhiệm trong quá trình đông máu. Tiểu cầu tham gia rất sớm vào việc hình thành nút tiểu cầu, bước khởi đầu của quá trình hình thành cục máu đông trong chấn thương mạch máu nhỏ. Huyết tương là dung dịch chứa đến 96% nước, 4% là các protein huyết tương và rất nhiều chất khác với một lượng nhỏ, đôi khi chỉ ở dạng vết. Các thành phần chính của huyết tương gồm: Albumin Các yếu tố đông máu Các globulin miễn dịch (immunoglobulin) hay kháng thể (antibody) Các hormone Các protein khác Các chất điện giải (chủ yếu là Natri và Clo, ngoài ra còn có can xi, kali, phosphate. Các chất thải khác của cơ thể. Trong cơ thể, dưới tác động của cơ tim, hệ thần kinh thực vật và các hormone, máu lưu thông không theo quy luật của lực trọng trường. Ví dụ não là cơ quan nằm cao nhất nhưng lại nhận lượng máu rất lớn (nếu tính theo khối lượng tổ chức não) so với bàn chân, đặc biệt là trong lúc lao động trí óc. Ở người và các sinh vật sử dụng haemoglobin khác, máu được ôxy hóa có màu đỏ tươi (máu động mạch). Máu khử ôxy có màu đỏ bầm (máu tĩnh mạch). Chức năng của máu Hô hấp: Huyết sắc tố lấy oxi từ phổi đem cung cấp cho tế bào và vận chuyển khí CO2 từ tế bào ra phổi để thải ra ngoài. Dinh dưỡng: Máu vận chuyển các chất dinh dưỡng: Axít amin, axit béo, glucose từ những mao ruột non đến các tế bào và các tổ chức trong cơ thể. Bài tiết: Máu đem cặn bã của quá trình chuyển hóa đến các cơ quan bài tiết. Điều hòa hoạt động của cơ thể: Máu chứa các hormon do các tuyến nội tiết tiết ra có tác dụng điều hòa trao đổi chất và các hoạt động khác. Điều hòa thân nhiệt: Máu chứa nhiều nước có tỷ lệ nhiệt cao, có tác dụng điều hòa nhiệt ở các cơ quan trong cơ thể. Bảo vệ cơ thể: Trong máu có nhiều loại bạch cầu có khả năng thực bào, tiêu diệt vi khuẩn. Máu chứa kháng thể và kháng độc tố có tác dụng bảo vệ cơ thể. - Mèi quan hÖ gi÷a m¸u, n­íc m« vµ b¹ch huyÕt 1.3 B¹ch cÇu- miÔn dÞch - C¸c ho¹t ®éng chñ yÕu cña b¹ch cÇu Các giá trị bình thường của bạch cầu 16 - -
17. Giá trị tuyệt đối (trong Tỷ lệ phần Các loại bạch cầu 1mm³) trăm Đa nhân trung tính - 1700 - 7000 60 - 66% NEUTROPHIL Đa nhân ái toan - EOSINOPHIL 50 - 500 2 - 11% Đa nhân ái kiềm - BASOPHIL 10 - 50 O.5 - 1% Mono bào - MONOCYTE 100 - 1000 2 - 2.5% Bạch cầu Lymphô - 1000 - 4000 20 - 25% LYMPHOCYTE (Tham khảo trong sách Lâm Sàng Huyết Học - PGS Trần Văn Bé - NXB Y Học Tp. HCM 1999) - MiÔn dÞch là hệ thống các cấu trúc và quá trình sinh học trong một cơ thể bảo vệ bệnh tật của cơ thể sinh vật bằng cách xác định các kháng nguyên lạ và giết chết các vi sinh vật lạ, tế bào bất thường. Đó là mạng lưới vô cùng phức tạp của các tế bào, mô và các bộ phận giúp bảo vệ cơ thể con người khỏi các tác nhân xâm nhập như vi khuẩn, virus, ký sinh trùng, cũng như các rối loạn của tế bào. 1.4 §«ng m¸u vµ nguyªn t¾c truyÒn m¸u - §«ng m¸u - Nguyªn t¾c truyÒn m¸u 1.5 TuÇn hoµn m¸u vµ l­u th«ng b¹ch huyÕt - TuÇn hoµn m¸u: + Vßng tuÇn hoµn lín: M¸u giµu O2 (®á t­¬i) tõ t©m nhØ tr¸i ch¶y xuèng t©m thÊt tr¸i råi theo ®éng m¹ch chñ ®Õn c¸c c¬ quan. T¹i ®©y x¶y ra qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi÷a m¸u vµ tÕ bµo, m¸u chuyÓn cho tÕ bµo O2 vµ chÊt dinh d­ìng, ®ång thêi nhËn CO2 vµ chÊt th¶i tõ tÕ bµo trë thµnh m¸u ®á thÈm. M¸u ®á thÈm theo tØnh m¹ch chñ trªn vµ d­íi trë vÒ t©m nhØ ph¶i. + Vßng tuÇn hoµn nhá: M¸u nghÌo O2 (®á thÈm) tõ t©m nhØ ph¶i ch¶y xuèng t©m thÊt ph¶i råi theo ®éng m¹ch phæi ®Õn c¸c mao m¹ch phæi. T¹i ®©y x¶y ra qu¸ tr×nh trao ®æi khÝ gi÷a m¸u vµ phÕ nang cña phæi, m¸u chuyÓn cho phÕ nang khÝ CO2, ®ång thêi nhËn O2 tõ phÕ nang trë thµnh m¸u ®á t­¬i theo ®«i tØnh m¹ch phæi trë vÒ t©m nhØ tr¸i. - L­u th«ng b¹ch huyÕt: + Kh¸i niÖm b¹ch huyÕt ( ). + Sù kh¸c nhau gi÷a b¹ch huyÕt vµ m¸u ( ). + Thµnh phÇn cÊu t¹o cña hÖ b¹ch huyÕt ( ). 1.6 Tim vµ m¹ch m¸u - CÊu t¹o tim: + Tim ®­îc cÊu t¹o bëi c¬ tim vµ m« liªn kÕt. + Tim gåm 4 ng¨n, chia 2 nöa riªng biÖt, nöa ph¶i chøa m¸u ®á thÈm, nöa tr¸i chøa m¸u ®á t­¬i. 17 - -
18. + Gi÷a t©m nhØ v¬i t©m thÊt cã van nhØ - thÊt, gi÷a t©m thÊt vµ ®éng m¹ch cã van ®éng m¹ch cã t¸c dông chØ cho m¸u ch¶y 1 chiÒu tõ t©m nhØ xuèng t©m thÊt vµ tõ t©m thÊt vµo ®éng m¹ch. + Thµnh c¬ t©m thÊt dµy h¬n t©m nhØ, trong ®ã thµnh t©m thÊt tr¸i dµy nhÊt t¹o lùc co bãp lín ®Ó ®Èy m¸u ®i kh¾p c¬ thÓ cßn thµnh t©m nhØ ph¶i máng nhÊt ®Ó gi¶n réng t¹o søc hót m¸u tõ kh¾p c¬ thÓ trë vÒ tim. 1.7 VËn chuyÓn m¸u qua hÖ m¹ch. VÖ sinh HTH - Kh¸i niÖm huyÕt ¸p: Lµ ¸p lùc cña m¸u t¸c dông lªn thµnh m¹ch trong qu¸ tr×nh di chuyÓn. - VÖ sinh tim m¹ch (RÌn luyÖn tim m¹ch): TËp thÓ dôc thÓ thao th­êng xuyªn, ®Òu ®Æn, võa søc kÕt hîp víi xoa bãp ngoµi da. Ngày soạn: 03/10/2011 Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 4 (tiết 10,11,12) chuyªn ®Ò 2 TuÇn hoµn A- Môc tiªu: - HS ph©n biÖt ®­îc c¸c thµnh phÇn cña m¸u, n­íc m« vµ b¹ch huyÕt - Tr×nh bµy ®­îc c/n¨ng cña huyÕt t­¬ng vµ hång cÇu - Tr×nh bµy ®­îc hµng rµo b¶o vÖ c¬ thÓ khái c¸c t¸c nh©n g©y nhiÔm - BiÕt ®­îc nguyªn t¾c truyÒn m¸u, c¬ chÕ ®«ng m¸u vµ vai trß cña nã - Tr×nh bµy ®­îc thµnh phÇn cÊu t¹o cña HTH m¸u vµ cÊu t¹o cña hÖ b¹ch huyÕt. - N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm cña c¸c pha trong chu kú co d·n cña tim - Tr×nh bµy ®­îc c¬ chÕ vËn chuyÓn m¸u qua hÖ m¹ch B- Néi dung båi d­ìng II- Bµi tËp vËn dông C©u 1: M¸u gåm nh÷ng thµnh phÇn nµo? Chøc n¨ng cña mçi thµnh phÇn? Tr¶ lêi: - M¸u gåm huyÕt t­¬ng vµ c¸c tÕ bµo m¸u. C¸c tÕ bµo m¸u gåm: hång cÇu, b¹ch cÇu vµ tiÓu cÇu. - Chøc n¨ng cña mçi thµnh phÇn: + HuyÕt t­¬ng: 18 - -
19. . Duy tr× m¸u ë tr¹ng th¸i lâng, ®Ó dÔ dµng l­u th«ng trong m¹ch. . VËn chuyÓn c¸c chÊt dinh d­ìng, c¸c chÊt cÇn thiÕt kh¸c vµ c¸c chÊt th¶i. + Hång cÇu: VËn chuyÓn O2 vµ CO2. + B¹ch cÇu: b¶o vÖ cë thÓ. + TiÓu cÇu: Tham gia vµo qu¸ tr×nh ®«ng m¸u. C©u 2: Nªu vµ gi¶i thÝch c¸c ho¹t ®éng cña b¹ch cÇu trong viÖc tha gia b¶o vÖ cë thÓ? Tr¶ lêi: (Tµi liÖu båi d­ìng) C©u 3: So s¸nh c¸c nhãm m¸u vÒ thµnh phÇn kh¸ng nguyªn vµ kh¸ng thÓ? Tr¶ lêi: (Tµi liÖu båi d­ìng) C©u 4: So s¸nh vßng tuÇn hoµn nhá vµ vßng tuÇn hoµn lín Tr¶ lêi: (Tµi liÖu båi d­ìng) C©u 5: M« t¶ thµnh phÇn cÊu t¹o cña hÖ b¹ch huyÕt vµ chøc n¨ng cña hÖ b¹ch huyÕt? Tr¶ lêi: (Tµi liÖu båi d­ìng) C©u 6: Ph©n tÝch nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña c¬ tim thÝch nghi víi nh÷ng chøc n¨ng cña nã? Tr¶ lêi: (Tµi liÖu båi d­ìng) C©u 7: Nªu kh¸i niÖm vÒ huyÕt ¸p vµ tèc ®é m¸u? Gi¶i thÝch v× sao sù co d·n tim lµ yÕu tè chñ yÕu t¹o ra sù vËn chuyÓn m¸u trong m¹ch? Tr¶ lêi: (Tµi liÖu båi d­ìng) C©u 8: V× sao khi bÞ th­¬ng, sau mét vµi giê ë chæ vÕt th­¬ng vµ chæ gÇn vÕt th­¬ng l¹i bÞ s­ng ®á lªn. Tr¶ lêi: Sau khi bÞ th­¬ng mét vµi giê, ë chç vÕt th­¬ng vµ chç gÇn vÕt th­¬ng bÞ s­ng ®á lªn v× lóc nµy, vi khuÈn ®· x©m nhËp vµo vÕt th­¬ng nªn m¹ch m¸u ë vÕt th­¬ng vµ chç gÇn vÕt th­¬ng në réng ®Ó b¹ch chui ra tiªu diÖt vi khuÈn. Sù në réng cña nhiÒu m¹ch m¸u lóc nµy ®· lµm cho vÕt th­¬ng s­ng ®á lªn. C©u 9: T¹i sao tr­íc khi truyÒn m¸u ng­êi ta ph¶i xÐt nghiÖm m¸u? V× sao ng­êi cã nhãm m¸u B kh«ng thÓ truyÒn ®­îc cho ng­êi cã nhãm m¸u A? Tr¶ lêi: - Tr­íc khi truyÒn m¸u ng­êi ta ph¶i xÐt nghiÖm m¸u ®Ó lùa chän lo¹i m¸u truyÒn cho phï hîp, tr¸nh tai biÕn( HC ng­êi cho bÞ kÕt dÝnh trong HT ng­êi nhËn g©y t¾c m¹ch) vµ tr¸nh nhËn m¸u nhiÔm c¸c t¸c nh©n g©y bÖnh - Ng­êi cã nhãm m¸u B kh«ng thÓ truyÒn ®­îc cho ng­êi cã nhãm m¸u A V×: Trong hång cÇu cña ng­êi cã nhãm m¸u B cã kh¸ng nguyªn B, trong huyÕt t­¬ng cña ng­êi cã nhãm m¸u A cã kh¸ng thÓ (bªta) nªn ng­êi cã nhãm m¸u B truyÒn m¸u cho ng­êi cã nhãm m¸u A th× sÏ x¶y ra hiÖn t­îng HC ng­êi cho bÞ kÕt dÝnh trong huyÕt t­¬ng ng­êi nhËn g©y t¾c m¹ch C©u 9: So s¸nh ®éng m¹ch víi tÜnh m¹ch vÒ cÊu t¹o vµ chøc n¨ng? 19 - -
20. Tr¶ lêi: * Gièng nhau: - VÒ cÊu t¹o: Thµnh §M vµ TM ®Òu gåm 3líp: líp m« liªn kÕt, líp c¬ tr¬n vµ líp biÓu b× - VÒ chøc n¨ng: §Òu cã c/n dÉn m¸u * Kh¸c nhau: - VÒ cÊu t¹o: §M TM - Líp m« liªn kÕt, líp c¬ tr¬n dµy - Líp m« liªn kÕt, líp c¬ tr¬n máng - Lßng hÑp - Lßng réng - Kh«ng cã van - Cã van 1 chiÒu ë nh÷ng n¬i m¸u ph¶i ch¶y ng­îc chiÒu träng lùc - VÒ chøc n¨ng: + §M: ThÝch hîp víi c/n dÉn m¸u tõ tim ®Õn c¸c TB kh¾p c¬ thÓ + TM: ThÝch hîp víi c/n dÉn m¸u tõ c¸c TB kh¾p c¬ thÓ trë vÒ tim Ngày soạn: 03/10/2011 Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 5 (tiết 13,14,15 ) chuyªn ®Ò 3 H« hÊp A- Môc tiªu: - N¾m ®­îc kh¸i niÖm h« hÊp vµ vai trß cña h« hÊp víi c¬ thÓ sèng c¸c ®Æc ®iÓm chñ yÕu trong c¬ chÕ th«ng khÝ ë phæi - Tr×nh bµy ®­îc c¬ chÕ T§K ë phæi vµ TB - BiÕt ®­îc t¸c h¹i cña c¸c t¸c nh©n g©y « nhiÔm kh«ng khÝ B- Néi dung båi d­ìng I- KiÕn thøc c¬ b¶n 1. H« h¸p vµ c¸c c¬ quan h« hÊp: Hệ hô hấp là một hệ cơ quan có chức năng trao đổi không khí diễn ra trên toàn bộ các bộ phận của cơ thể. Ở con người và các loài thú khác, các đặc điểm giải phẫu học của hệ hô hấp gồm có ống dẫn khí, phổi và hệ cơ hô hấp. - C¸c giai ®o¹n chñ yÕu cña h« hÊp: 3g® + Th«ng khÝ ë phæi 20 - -
21. + Trao ®æi khÝ ë phæi + Trao ®æi khÝ ë TB 2. C¸c c¬ quan trong hÖ h« hÊp vµ chøc n¨ng cña chóng (SGK) II- ho¹t ®éng h« hÊp 1. Th«ng khÝ ë phæi 2. Trao ®æi khÝ ë phæi vµ tÐ bµo: 3. VÖ sinh h« hÊp: III- Bµi tËp vËn dông C©u 1: Nh÷ng ®Æc ®iÓm cÊu t¹o nµo cña c¸c c¬ quan trong ®­êng dÉn khÝ cã t¸c dông lµm Èm, lµm Êm kh«ng khÝ khi ®i vµo phæi? (GV dùa vµo b¶ng 20 ®Ó ph©n tÝch). - Ph©n tÝch c¸c ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña phæi thÝch nghi víi chøc n¨ng cña nã? Tr¶ lêi: Phæi lµ n¬i thùc hiÖn chøc n¨ng trao ®æi khÝ gi÷a c¬ thÓ víi m«i tr­êng. C¸c ®Æc ®iÓm cña phæi thÝch nghi víi chøc n¨ng cña chóng nh­ sau: §Æc ®iÓm cÊu t¹o ThÝch øng víi chøc n¨ng Bªn ngoµi cã 2 líp mµng, gi÷a 2 líp Lµm giöm lùc ma s¸t cña phæi vµo mµng cã chÊt dÞch nhên. lång ngùc khi h« hÊp, tr¸nh tæn th­¬ng phæi. Sè l­îng phÕ nang rÊt nhiÒu (700 ®Õn Lµm t¨ng l­îng khÝ trao ®æi trong h« 800 triÖu) hÊp. M¹ng mao m¹ch ®Õn phÕ nang rÊt Lµm t¨ng kh¶ n¨ng trao ®æi khÝ nhiÒu. giwuax m¸u vµ phÕ nang. Mµng cña phÕ nang rÊt máng Gióp khÝ O2 vµ khÝ CO2 khuÕch t¸n dÔ dµng khi trao ®æi. C©u 2: Tr×nh bµy tãm t¾t qu¸ tr×nh h« hÊp ë c¬ thÓ ng­êi? Tr¶ lêi: Kh«ng khÝ trong phæi cÇn th­êng xuyªn thay ®æi th× míi cã ®ñ O2 cung cÊp liªn tôc cho m¸u ®­a tíi tÕ bµo. HÝt vµo vµ thë ra nhÞp nhµng gióp cho phæi ®­îc th«ng khÝ. Cø mét lÇn hÝt vµo vµ thë ra ®­îc coi lµ mét cö ®éng h« hÊp. Sè cö ®éng h« hÊp trong mét phót lµ nhÞp h« hÊp. HÝt vµo vµ thë ra ®­îc thùc hiÖn nhê ho¹t ®éng cña lång ngùc vµ c¸c c¬ h« hÊp. - Sù trao ®æi khÝ ë phæi: + Nhê ho¹t ®éng cña c¸c c¬ h« hÊp lµm thay ®æi thÓ tÝch cña lång mµ ta thùc hiÖn ®­îc c¸c ®éng t¸c hÝt vµo vµ thë ra, gióp cho kh«ng khÝ trong phooit th­êng xuyªn ®­îc ®æi míi, nhê vËy míi cã ®ñ O2 cung cÊp th­êng xuyªn cho m¸u. + Cø 1 lÇn hÝt vµo vµ mét lÇn thë ra ®­îc coi lµ mét cö ®éng h« hÊp, sè lÇn h« hÊp trong 1 phót lµ nhÞp h« hÊp. - Sù trao ®æi khÝ ë tÕ bµo: Theo c¬ chÕ khuÕch t¸n tõ n¬i cã nång ®é cao ®Õn n¬i cã nång ®é thÊp. 21 - -
22. C©u 3: Gi¶i thÝch c¸c t¸c nh©n g©y « nhiÓm kh«ng khÝ ®Õn hÖ c¬ quan h« hÊp vµ ho¹t ®éng h« hÊp cña c¬ thÓ? Tr¶ lêi: C¸c t¸c nh©n g©y « nhiÓm kh«ng khÝ nh­: Bôi, c¸c chÊt khÝ ®éc h¹i (nh­: NO 2, SO2, CO, Ni cootin ), c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh - T¸c h¹i cña bôi: Khi l­îng bôi qu¸ nhiÒu trong kh«ng khÝ sÏ x©m nhËp qua ®­êng dÉn khÝ vµ cã thÓ vµo phæi g©y nhiÓm bôi phæi. - T¸c h¹i cña khÝ ®éc: + NO2 (KhÝ Nit¬ ¤xÝt): Cã nguån gèc tõ khÝ th¶i cña « t«, xe m¸y, khi x©m nhËp vµo g©y viªm vµ lµm s­ng líp niªm m¹c cña mòi, g©y c¶n trë sù trao ®æi khÝ vµ nÕu nhiÓm víi nång ®é cao cã thÓ g©y chÕt. + SO2 (L­u huúnh ¤xÝt): KhÝ nhiÓm vµo ®­êng dÉn khÝ vµo phæi, lµm trÇm träng h¬n c¸c bÖnh vÒ h« hÊp. + Nic«tin: lµ chÊt ®éc cã nhiÒu trong khãi thuèc l¸. Khi x©m nhËp lµm tª liÖt c¸c l«ng rung cña phÕ qu¶n, lµm gi¶m kh¶ n¨ng läc s¹ch bôi kh«ng khÝ vµ ng¨n c¶n c¸c dÞ vËt vµo ®­êng h« hÊp. Nic«tin x©m nhËp vµo phæi cã thÓ g©y ung th­ phæi. + T¸c h¹i cña c¸c vi sinh vËt g©y bÖnh: G©y bÖnh viªm ®­êng dÉn khÝ vµ phæi, lµm tæn th­¬ng vµ suy gi¶m kh¶ n¨ng ho¹t ®éng cña hÖ h« hÊp vµ cã thÓ g©y chÕt. IV- C©u hái n©ng cao C©u 1: H¶y gi¶i thÝch c¸c d¹ng khÝ trong sù th«ng khÝ ë phæi cña ho¹t ®éng h« hÊp? C©u 2: H¶y gi¶i thÝch sù trao ®æi khÝ ë phæi vµ tÕ bµo? Ngày soạn: 03/10/2011 Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 6 (tiết 16, 17,18) chuyªn ®Ò 4 Tiªu ho¸ A- Môc tiªu: 1. KiÕn thøc - HiÓu ®­îc vai trß cña thøc ¨n ®èi víi c¬ thÓ, vai trß cña ho¹t ®éng tiªu ho¸. - Qu¸ tr×nh tiªu ho¸ x¶y ra ë trong èng tiªu ho¸ - Sù hÊp thô chÊt dinh d­ìng. 22 - -
23. - Vai trß cña gan. 2, Kü n¨ng: VËn dông kt, gi¶i thÝch hiÖn t­îng thùc tÕ, kü n¨ng so s¸nh B- Néi dung båi d­ìng I- KiÕn thøc c¬ b¶n 1. Vai trß cña T¡ vµ cña H§ TH ®èi víi c¬ thÓ * Vai trß cña T¡: cung cÊp chÊt dinh d­ìng ®Ó t¹o ra n¨ng l­îng cÇn cho mäi ho¹t ®éng sèng cña c¬ thÓ vµ x©y dùng TB * Vai trß cña H§TH: - BiÕn ®æi T¡ tõ d¹ng phøc t¹p khã hÊp thô thµnh c¸c s¶n phÈm dinh d­ìng ®¬n gi¶n dÔ hÊp thô vµ dÔ sö dông trong qu¸ tr×nh sèng cña TB vµ c¬ thÓ. - HÊp thô chÊt dinh d­ìng vµo m¸u vµ b¹ch huyÕt ®Ó cung cÊp cho TB. 2. Sù tiªu ho¸ ë khoang miÖng a. Tiªu ho¸ ë khoang miÖng chñ yÕu vÒ mÆt biÕn ®æi lý häc; nhê t¸c dông cñ nhiÒu bé phËn: * R¨ng gåm 3 lo¹i: - R¨ng cöa: c¾n thøc ¨n. - R¨ng nanh: xÐ thøc ¨n. - R¨ng hµm: nghiÒn thøc ¨n. Ho¹t ®éng cña r¨ng ®­îc sù hæ trî cña c¸c c¬ nhai. * L­ìi: Thùc hiÖn ®¶o, trén thøc ¨n, lµm thÊm ®Òu thøc ¨n víi n­íc bät. * M¸, m«i, vßm miÖng: Tham gia giö thøc ¨n trong khoang miÖng trong qu¸ tr×nh nhai, nghiÒn thøc ¨n. C¸c ho¹t ®éng lý häc nãi trªn ®· lµm thøc ¨n tõ d¹ng th«, cøng kÝch th­íc to thµnh nhá, mÒm h¬n rÊt nhiÒu. b. Sù tiªu ho¸ ho¸ häc x¶y ra ë khoang miÖng ë khoang miÖng cã 3 ®«i tuyÕn n­íc bät tiÕt dÞch. Vai trß cña dÞch n­íc bät chñ yÕu vÉn lµ hæ trî cho biÕn ®æi lý häc. ChØ cã mét lo¹i en zim biÕn ®æi mét phÇn tinh bét chÝnh thµnh man t« z¬. Hçu hÕt tinh bét vµ c¸c chÊt kh¸c kh«ng cã sù biÕn ®æi ho¸ häc. c. ý nghÜa cña sù tiªu ho¸ thøc ¨n trong khoang miÖng MÆc dï ë khoang miÖng biÕn ®æi ho¸ häc kh«ng ®¸ng keernhuwng sù biÕn ®æi lý häc x¶y ra m¹nh mÏ ë khoang miÖng t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó thøc ¨n tiªu ho¸ ë d¹ dµy vµ nhÊt lµ giai ®o¹n biÕn ®æi ho¸ häc ë ruét non vÒ sau x¶y ra thuËn lîi vµ triÖt ®Ó. 23 - -
24. 3. Sù tiªu ho¸ ë d¹ dµy a. ë d¹ dµy biÕn ®æi lý häc m¹nh h¬n Nhê cÊu t¹o cña d¹ dµy ®Æc biÖt lµ líp c¬ rÊt dµy, chóng gåm 3 lo¹i c¬ : c¬ vßng, c¬ däc, c¬ chÐo ®an kÕt ch»ng chÞt. Do vËy, khi c¬ d¹ dµy co rót t¹o ra lùc rÊt kháe ®Ó nhµo trén thøc ¨n. b. ë d¹ dµy biÕn ®æi hãa häc yÕu T¸c dông hãa häc ë d¹ dµy ®­îc thùc hiÖn do dÞch vÞ tiÕt ra tõ c¸c tuyÕn vÞ (tuyÕn d¹ dµy) nh­ng l­îng en zim trong dÞch vÞ kh«ng nhiÒu vµ c¸c t¸c dông yÕu. En zim chñ yÕu lµ pepsin ®­îc sù hæ trî cña HCL chØ biÕn ®æi kh«ng hoµn toµn mét phÇn pr«tªin chuyÓn pr«tªin m¹ch dµi thµnh pr«tªin m¹ch ng¾n cã tõ 3 ®Õn 10 amin«axÝt, c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c kh«ng ®­îc biÕn ®æi ë d¹ dµy. c. Sù ®ãng, më m«n vÞ diÔn ra nh­ thÕ nµo? - Khi kh«ng cã thøc ¨n th× m«n vÞ hÐ më, n­íc vµ dÞch lo·ng xuèng ruét ngay khi vµo d¹ dµy, khi cã thøc ¨n, HCL b¾t ®Çu tiÕt ra g©y ph¶n x¹ ®ãng chÆt m«n vÞ. - Trong t¸ trµng, dÞch mËt, dÞch ruét vµ dÞch tôy cã ®é kiÒm lín. Khi thøc ¨n tõ d¹ dµy xuèng lµm thay ®æi m«i tr­êng tõ kiÒm sang a xÝt g©y ph¶n x¹ ®ãng m«n vÞ. Khi m«i tr­êng t¸ trµng trë l¹i kiÒm do trung hßa m«i tr­êng a xÝt trong thøc ¨n tõ d¹ dµy chuyÓn xuèng, c¬ vßng m«n vÞ l¹i më ®Ó cho mét ®ît thøc ¨n xuèng. Cø nh­ vËy cho ®Õn khi thøc ¨n ®­îc chuyÓn xuèng hÕt. - Sù ®ãng më tõng ®ît cña c¬ vßng m«n vÞ t¹o ®iÒu kiÖn cho sù tiªu hãa ë ruét ®­îc tèt. §ñ thêi gian vµ ®ñ l­îng dÞch ®Ó tiªu hãa triÖt ®Ó thøc ¨n tõ d¹ dµy xuèng. 4. Tiªu hãa ë ruét non Sù biÕn ®æi thøc ¨n ë ruét non chñ yÕu lµ tiªu hãa hãa häc nhê sù tham gia cña c¸c en zim cã trong dÞch vÞ tôy, dÞch ruét vµ sù hæ trî cña dÞch mËt. Víi ®Çy ®ñ c¸c lo¹i en zim tÊt c¶ c¸c lo¹i chÊt trong thøc ¨n ®Òu ®­îc biÕn ®æi thµnh s¶n phÈm ®¬n gi¶n mµ c¬ thÓ hÊp thô ®­îc. a. Men cña dÞch tôy - Aminlaza biÕn ®æi tinh bét thµnh man t« z¬. - Tripsin biÕn ®æi P r« tªin thµnh axitamin. - Lipaza biÕn lipit thµnh axÝt bÐo vµ gly xª rin. b. Men cña dÞch ruét - Amilaza - Mantaza biÕn man t« z¬ thµnh Glu c« z¬ 24 - -
25. - Sactaza biÕn Sacca r« z¬ thµnh Glu c« z¬. - Lactaza biÕn Lac t« z¬ thµnh Glu c« z¬. c. DÞch mËt Kh«ng chøa enzim tiªu hãa nh­ng chøa muèi mËt cã t¸c dông nhñ t­¬ng hãa lipip t¹o ®iÒu kiÖn cho sù tiªu hãa lipip 5. CÊu t¹o cña ruét non phï hîp víi chøc n¨ng hÊp thô chÊt dinh d­ìng - §­êng kÝnh cña ruét non chØ 3,5 ®Õn 4 cm, rÊt nhá so víi d¹ dµy nh­ng nhê chiÒu dµi bï l¹i (2,8 – 3m) nªn dung tÝch chøa cña nã gÊp 2- 3 lÇn d¹ dµy. - Líp niªm m¹c cña ruét non nh¨n nheo gÊp nÕp ®· t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô cña nã lªn vµi lÇn. Trªn bÒ mÆt cña niªm m¹c cã v« sè l«ng ruét lµm t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô lªn vµi chôc lÇn. Trªn bÒ mÆt c¸c l«ng ruét l¹i mang v« sè c¸c l«ng cùc nhá lµm t¨ng diÖn tÝch hÊp thô lªn hµng tr¨m lÇn. KÕt qu¶: Tæng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô cña ruét non ®¹t 400- 500m2 ®­îc tr¶i trªn mét chiÒu dµi 2,8- 3m lµ mét ®Æc ®iÓm cÊu t¹o phï hîp víi chøc n¨ng hÊp thô chÊt dinh d­ìng cña ruét non. 6. Gan cã chøc n¨ng g×? Gan gi÷ nhiÒu chøc n¨ng quan träng ®èi víi c¬ thÓ, ph©n thµnh 3 nhãm chÝnh: a. Chøc n¨ng tiªu hãa §­îc thùc hiÖn bëi mËt do gan tiÕt ra. MËt gåm c¸c muèi mËt vµ NaHCO3. Muèi mËt gióp cho sù nhò t­¬ng hãa mì, t¹o ®iÒu kiÖn cho t¸c dông lipaza ®­îc thuËn lîi. NaHCO3 cã t¸c dông trung hßa HCL tõ d¹ dµy vµo t¸ trµng võa gãp phÇn vµo c¬ chÕ ®ãng më m«n vÞ võa t¹o m«i tr­êng thuËn lîi cho t¸c dông cña c¸c enzim trong dÞch tôy vµ dÞch ruét. b. Chøc n¨ng ®iÒu hßa Gan gi÷ vai trß ®iÒu hßa nång ®é c¸c chÊt trong m¸u ®Ó ®¶m b¶o cho c¸c m«i tr­êng trong ®­îc æn ®Þnh. - §iÒu hßa Glu c« z¬. - §iÒu hßa a xÝt amin. - §iÒu hßa P r« tª in huyÕt t­¬ng. - §iÒu hßa lipip. c. C¸c chøc n¨ng kh¸c - Dù tr÷ m¸u. - T¹o c¸c s¶n phÈm bµi tiÕt. - Khö ®éc. - Ph¸ hñy hång cÇu giµ. 25 - -
26. Ngày soạn: 03/10/2011 Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 7 (tiết 19, 20,21) chuyªn ®Ò 4 Tiªu ho¸ A- Môc tiªu: 1. KiÕn thøc - HiÓu ®­îc vai trß cña thøc ¨n ®èi víi c¬ thÓ, vai trß cña ho¹t ®éng tiªu ho¸. - Qu¸ tr×nh tiªu ho¸ x¶y ra ë trong èng tiªu ho¸ - Sù hÊp thô chÊt dinh d­ìng. - Vai trß cña gan. 2, Kü n¨ng: VËn dông kt, gi¶i thÝch hiÖn t­îng thùc tÕ, kü n¨ng so s¸nh B- Néi dung båi d­ìng II- Bµi tËp vËn dông 1. H¶y ph©n tÝch ®Ó chøng minh qu¸ tr×nh tiªu hãa ë khoang miÖng rÊt m¹nh vÒ mÆt lý häc nh­ng rÊt yÕu vÒ mÆt hãa häc. Tr¶ lêi: a. Tiªu ho¸ ë khoang miÖng chñ yÕu vÒ mÆt biÕn ®æi lý häc; nhê t¸c dông cñ nhiÒu bé phËn: * R¨ng gåm 3 lo¹i: - R¨ng cöa: c¾n thøc ¨n. - R¨ng nanh: xÐ thøc ¨n. - R¨ng hµm: nghiÒn thøc ¨n. Ho¹t ®éng cña r¨ng ®­îc sù hæ trî cña c¸c c¬ nhai. * L­ìi: Thùc hiÖn ®¶o, trén thøc ¨n, lµm thÊm ®Òu thøc ¨n víi n­íc bät. * M¸, m«i, vßm miÖng: Tham gia giö thøc ¨n trong khoang miÖng trong qu¸ tr×nh nhai, nghiÒn thøc ¨n. C¸c ho¹t ®éng lý häc nãi trªn ®· lµm thøc ¨n tõ d¹ng th«, cøng kÝch th­íc to thµnh nhá, mÒm h¬n rÊt nhiÒu. b. Sù tiªu ho¸ ho¸ häc x¶y ra ë khoang miÖng 26 - -
27. ë khoang miÖng cã 3 ®«i tuyÕn n­íc bät tiÕt dÞch. Vai trß cña dÞch n­íc bät chñ yÕu vÉn lµ hæ trî cho biÕn ®æi lý häc. ChØ cã mét lo¹i en zim biÕn ®æi mét phÇn tinh bét chÝnh thµnh man t« z¬. Hçu hÕt tinh bét vµ c¸c chÊt kh¸c kh«ng cã sù biÕn ®æi ho¸ häc. 2. Nªu ý nghÜa cña sù tiªu hãa thøc ¨n trong khoang miÖng. Tr¶ lêi: MÆc dï ë khoang miÖng biÕn ®æi ho¸ häc kh«ng ®¸ng kÓ sù biÕn ®æi lý häc x¶y ra m¹nh mÏ ë khoang miÖng t¹o ®iÒu kiÖn ®Ó thøc ¨n tiªu ho¸ ë d¹ dµy vµ nhÊt lµ giai ®o¹n biÕn ®æi ho¸ häc ë ruét non vÒ sau x¶y ra thuËn lîi vµ triÖt ®Ó. 3. ë d¹ dµy, biÕn ®æi lý häc hay biÕn ®æi hãa häc lµ chñ yÕu? H¶y ph©n tÝch vµ chøng minh ®iÒu ®ã? Tr¶ lêi: a. ë d¹ dµy biÕn ®æi lý häc m¹nh h¬n Nhê cÊu t¹o cña d¹ dµy ®Æc biÖt lµ líp c¬ rÊt dµy, chóng gåm 3 lo¹i c¬ : c¬ vßng, c¬ däc, c¬ chÐo ®an kÕt ch»ng chÞt. Do vËy, khi c¬ d¹ dµy co rót t¹o ra lùc rÊt kháe ®Ó nhµo trén thøc ¨n. b. ë d¹ dµy biÕn ®æi hãa häc yÕu T¸c dông hãa häc ë d¹ dµy ®­îc thùc hiÖn do dÞch vÞ tiÕt ra tõ c¸c tuyÕn vÞ (tuyÕn d¹ dµy) nh­ng l­îng en zim trong dÞch vÞ kh«ng nhiÒu vµ c¸c t¸c dông yÕu. En zim chñ yÕu lµ pepsin ®­îc sù hæ trî cña HCL chØ biÕn ®æi kh«ng hoµn toµn mét phÇn pr«tªin chuyÓn pr«tªin m¹ch dµi thµnh pr«tªin m¹ch ng¾n cã tõ 3 ®Õn 10 amin«axÝt, c¸c lo¹i thøc ¨n kh¸c kh«ng ®­îc biÕn ®æi ë d¹ dµy. 4. B»ng kiÕn thøc tiªu hãa ë c¸c ®o¹n kh¸c nhau cña èng tiªu hãa, h¶y chøng minh: Ruét non lµ n¬i x¶y ra qu¸ tr×nh biÕn ®æi hãa häc cña thøc ¨n m¹nh vµ triÖt ®Ó nhÊt. Tr¶ lêi: Sù biÕn ®æi thøc ¨n ë ruét non chñ yÕu lµ tiªu hãa hãa häc nhê sù tham gia cña c¸c en zim cã trong dÞch vÞ tôy, dÞch ruét vµ sù hæ trî cña dÞch mËt. Víi ®Çy ®ñ c¸c lo¹i en zim tÊt c¶ c¸c lo¹i chÊt trong thøc ¨n ®Òu ®­îc biÕn ®æi thµnh s¶n phÈm ®¬n gi¶n mµ c¬ thÓ hÊp thô ®­îc. a. Men cña dÞch tôy - Aminlaza biÕn ®æi tinh bét thµnh man t« z¬. - Tripsin biÕn ®æi P r« tªin thµnh axitamin. - Lipaza biÕn lipit thµnh axÝt bÐo vµ gly xª rin. 27 - -
28. b. Men cña dÞch ruét - Amilaza - Mantaza biÕn man t« z¬ thµnh Glu c« z¬ - Sactaza biÕn Sacca r« z¬ thµnh Glu c« z¬. - Lactaza biÕn Lac t« z¬ thµnh Glu c« z¬. c. DÞch mËt Kh«ng chøa enzim tiªu hãa nh­ng chøa muèi mËt cã t¸c dông nhñ t­¬ng hãa lipip t¹o ®iÒu kiÖn cho sù tiªu hãa lipip 5. Ruét non cã cÊu t¹o phï hîp víi chøc n¨ng hÊp thô chÊt dinh d­ìng nh­ thÕ nµo? Tr¶ lêi: - §­êng kÝnh cña ruét non chØ 3,5 ®Õn 4 cm, rÊt nhá so víi d¹ dµy nh­ng nhê chiÒu dµi bï l¹i (2,8 – 3m) nªn dung tÝch chøa cña nã gÊp 2- 3 lÇn d¹ dµy. - Líp niªm m¹c cña ruét non nh¨n nheo gÊp nÕp ®· t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô cña nã lªn vµi lÇn. Trªn bÒ mÆt cña niªm m¹c cã v« sè l«ng ruét lµm t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô lªn vµi chôc lÇn. Trªn bÒ mÆt c¸c l«ng ruét l¹i mang v« sè c¸c l«ng cùc nhá lµm t¨ng diÖn tÝch hÊp thô lªn hµng tr¨m lÇn. KÕt qu¶: Tæng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô cña ruét non ®¹t 400- 500m2 ®­îc tr¶i trªn mét chiÒu dµi 2,8- 3m lµ mét ®Æc ®iÓm cÊu t¹o phï hîp víi chøc n¨ng hÊp thô chÊt dinh d­ìng cña ruét non. 6. Nªu vµ ph©n tÝch vai trß cña gan. Tr¶ lêi: Gan gi÷ nhiÒu chøc n¨ng quan träng ®èi víi c¬ thÓ, ph©n thµnh 3 nhãm chÝnh: a. Chøc n¨ng tiªu hãa §­îc thùc hiÖn bëi mËt do gan tiÕt ra. MËt gåm c¸c muèi mËt vµ NaHCO3. Muèi mËt gióp cho sù nhò t­¬ng hãa mì, t¹o ®iÒu kiÖn cho t¸c dông lipaza ®­îc thuËn lîi. NaHCO3 cã t¸c dông trung hßa HCL tõ d¹ dµy vµo t¸ trµng võa gãp phÇn vµo c¬ chÕ ®ãng më m«n vÞ võa t¹o m«i tr­êng thuËn lîi cho t¸c dông cña c¸c enzim trong dÞch tôy vµ dÞch ruét. b. Chøc n¨ng ®iÒu hßa Gan gi÷ vai trß ®iÒu hßa nång ®é c¸c chÊt trong m¸u ®Ó ®¶m b¶o cho c¸c m«i tr­êng trong ®­îc æn ®Þnh. - §iÒu hßa Glu c« z¬. - §iÒu hßa a xÝt amin. - §iÒu hßa P r« tª in huyÕt t­¬ng. - §iÒu hßa lipip. 28 - -
29. c. C¸c chøc n¨ng kh¸c - Dù tr÷ m¸u. - T¹o c¸c s¶n phÈm bµi tiÕt. - Khö ®éc. - Ph¸ hñy hång cÇu giµ. Ngày soạn: 03/10/2011 Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 8 (tiết 22,23,24) chuyªn ®Ò 5 Trao ®æi chÊt vµ n¨ng l­îng A- Môc tiªu: 1. KiÕn thøc 29 - -
30. - Vai trß c¸c hÖ c¬ quan trong sù T§C. Sù kh¸c nhau vµ mèi quan hÖ gi÷a trao ®æi chÊt ë cÊp ®é c¬ thÓ vµ trao ®æi chÊt ë cÊp ®é tÕ bµo. - Kh¸i niÖm chuyÓn hãa, so s¸nh ®ång hãa vµ dÞ hãa. - ThÕ nµo lµ chuyÓn hãa c¬ b¶n, ý nghÜa thùc tiÔn. - HÖ thÇn kinh vµ c¸c tuyÕn néi tiÕt ®· ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng. 2, Kü n¨ng: VËn dông kt, gi¶i thÝch hiÖn t­îng thùc tÕ. B- Néi dung båi d­ìng PhÇn I . KiÕn thøc c¬ b¶n I . Trao ®æi chÊt 1. Trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng - M«i tr­êng cung cÊp cho c¬ thÓ thøc ¨n, n­íc, muèi kho¸ng. Qua qu¸ tr×nh tiªu hãa, c¬ thÓ tæng hîp nªn nh÷ng s¶n phÈm ®Æc tr­ng ®ång thêi th¶i nh÷ng s¶n phÈm thõa ra ngoµi. - HÖ h« hÊp lÊy tõ m«i tr­êng ngoµi khÝ O2 ®Ó cung cÊp cho c¸c ph¶n øng sinh, hãa trong c¬ thÓ vµ th¶i ra ngoµi khÝ CO2. - HÖ bµi tiÕt läc tõ m¸u nh÷ng chÊt b¶ cña ho¹t ®éng trao ®æi chÊt cïng víi nh÷ng chÊt ®éc ®Ó t¹o thµnh må h«i, n­íc tiÓu ®Ó ®µo th¶i ra khái c¬ thÓ. - Trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng ngoµi lµ trao ®æi chÊt ë cÊp ®é c¬ thÓ ®¶m b¶o cho c¬ thÓ sèng vµ ph¸t triÓn, nÕu kh«ng cã sù trao ®æi chÊt, c¬ thÓ kh«ng tån t¹i ®­îc. V× vËy, trao ®æi chÊt lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña sù sèng. 2. Trao ®æi chÊt gi÷a tÕ bµo vµ m«i tr­êng trong ? TÕ bµo ®· lÊy nh÷ng chÊt g× tõ m«i tr­êng trong. - TÕ bµo lÊy O2 vµ c¸c chÊt dinh d­ìng: Glu c« z¬, Gly xª rin, A xÝt bÐo, A xÝt amin, N­íc, muèi kho¸ng, vitamin - TÕ bµo ®· th¶i vµo m«i tr­êng trong c¸c s¶n phÈm ph©n hñy nh­: CO 2, H2O, U rª, Ur¸t, A xÝt U rÝc. - BiÓu hiÖn cña sù trao ®æi chÊt gi÷a tÕ bµo vµ m«i tr­êng trong: 30 - -
31. ChÊt dinh d­ìng vµ O 2 tõ m¸u chuyÓn sang n­íc m« ®Ó cung cÊp cho tª bµo thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng sinh lý. KhÝ CO2 vµ c¸c s¶n phÈm bµi tiÕt do tÕ bµo th¶i ra ®æ vµo n­íc m« råi chuyÓn vµo m¸u nhê m¸u chuyÓn ®Õn c¸c c¬ quan bµi tiÕt. Nh­ vËy, c¸c tÕ bµo trong c¬ thÓ th­êng xuyªn cã sù trao ®æi chÊt víi n­íc m« vµ m¸u tøc lµ: cã sù trao ®æi chÊt víi m«i tr­êng trong. 3. Mèi quan hÖ gi÷a trao ®æi chÊt cÊp ®é c¬ thÓ vµ cÊp ®é tÕ bµo - Kh«ng cã sù trao ®æi chÊt ë c¸p ®é c¬ thÓ th× kh«ng cã sù trao ®æi chÊt ë cÊp ®é tÕ bµo. - Trao ®æi chÊt ë cÊp ®é tÕ bµo gióp cho tõng tÕ bµo tån t¹i, ph¸t triÓn dÉn ®Õn c¬ thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn (v× tÕ bµo lµ ®¬n vÞ chøc n¨ng cña c¬ thÓ). II- ChuyÓn hãa 1. ChuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng * Ph©n biÖt chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng víi sù trao ®æi chÊt cña tÕ bµo víi m«i tr­êng trong - Sù trao ®æi chÊt ë tÕ bµo lµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt gi÷a tÕ bµo víi m«i tr­êng trong. - ChuyÓn hãa lµ qu¸ tr×nh biÕn ®æi cã tÝch lòy n¨ng l­îng vµ gi¶i phãng n¨ng l­îng x¶y ra bªn trong tÕ bµo. * N¨ng l­îng gi¶i phãng ë tÕ bµo ®­îc sö dông vµo ho¹t ®éng cña c¬ thÓ ®Ó sinh c«ng, cung cÊp cho qu¸ tr×nh ®ång hãa tæng hîp chÊt míi vµ sinh nhiÖt bï ®¾p vµo phÇn nhiÖt c¬ thÓ mÊt ®i do táa nhiÖt vµo m«i tr­êng. 2. §ång hãa vµ dÞ hãa lµ hai mÆt cña chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng. - §ång hãa lµ qu¸ tr×nh tæng hîp cña tÕ bµo vµ tÝch lòy n¨ng l­îng trong c¸c liªn kÕt hãa häc. - DÞ hãa lµ qu¸ tr×nh ph©n gi¶i c¸c chÊt ®­îc tÝch lòy trong qu¸ tr×nh ®ång hãa thµnh c¸c chÊt ®¬n gi¶n, bÎ g¶y liªn kÕt hãa häc ®Ó gi¶i phãng n¨ng l­îng cung cÊp cho ho¹t ®éng cña tÕ bµo. 31 - -
32. - Mèi quan hÖ gi÷a ®ång hãa vµ dÞ hãa: C¸c chÊt ®­îc tæng hîp tõ ®ång hãa lµ nguyªn liÖu cho dÞ hãa. Do ®ã, n¨ng l­îng ®­îc tÝch lòy ë ®ång hãa sÏ ®­îc gi¶i phãng trong qu¸ tr×nh dÞ hãa ®Ó cung cÊp cho ho¹t ®éng tæng hîp cña ®ång hãa. Hai qu¸ tr×nh nµy tr¸i ng­îc nhau, m©u thuÈn nhau nh­ng thèng nhÊt víi nhau. NÕu kh«ng cã ®ång hãa th× kh«ng cã nguyªn liÖu cho dÞ hãa vµ ng­îc l¹i kh«ng cã dÞ hãa th× kh«ng cã n¨ng l­îng cho ho¹t ®éng ®ång hãa. - Tû lÖ ®ång hãa vµ dÞ hãa kh¸c nhau tïy løa tuæi, tr¹ng th¸i c¬ thÓ. VÝ dô: ë trÎ em, c¬ thÓ ®ang lín, qu¸ tr×nh ®ång hãa lín h¬n dÞ hãa, ng­êi giµ, dÞ hãa lín h¬n ®ång hãa. + Khi lao ®éng, c¬ thÓ c¬ thÓ cÇn nhiÒu n¨ng l­îng dÞ hãa lín h¬n ®ång hãa, lóc nghØ ng¬i, ®ång hãa m¹ng h¬n dÞ hãa. 3. ChuyÓn hãa c¬ b¶n. - ChuyÓn hãa c¬ b¶n lµ n¨ng l­îng tiªu dïng khi c¬ thÓ ë träng th¸i hoµn toµn nghØ ng¬i tÝnh b»ng KJ trong thêi gian 1 giê víi 1 kg khèi l­îng c¬ thÓ. - ChuyÓn hãa c¬ b¶n lµ mét chØ sè søc kháe. 4. §iÒu hßa sù chuyÓn hãa vËt ch¸t vµ n¨ng l­îng - §iÒu hßa b»ng thÇn kinh: ë n·o cã c¸c tr¹ng th¸i ®iÒu khiÓn sù trao ®æi: Gluxit, lipip, n­íc, muèi kho¸ng vµ t¨ng, gi¶m nhiÖt ®é c¬ thÓ. - §iÒu hßa b»ng thÓ dÞch: C¸c hãc m«n insulin, glucagon tham gia vµo sù chuyÓn hãa. 5. C¬ thÓ gi÷ c©n b»ng trao ®æi n­íc nh­ thÕ nµo? a. §iÒu hßa l­îng n­íc lÊy vµo Khi l­îng n­íc trong c¬ thÓ gi¶m (mÊt n­íc) sÏ lµm gi¶m khèi luwongj m¸u vµ huyÕt ¸p ®ång thêi lµm t»ng ¸p suÊt thÈm thÊu cña m¸u (th¶m ¸p m¸u). TÊt c¶ nh÷ng thay ®æi trªn sÏ kÝch thÝch trung khu ®iÒu hßa n­íc ë vïng d­íi ®åi thÞ g©y nªn c¶m gi¸c kh¸t. Khi c¬ thÓ cã nhu cÇu uèng n­íc. b. §iÒu hßa l­îng n­íc th¶i ra 32 - -
33. L­îng n­íc th¶i ra chñ yÕu qua n­íc tiÓu. Sù thay ®æi khèi l­îng n­íc tiÓu th¶i ra ngoµi th­êng g¾n liÒn víi sù t¸i hÊt thu Na+ v× l­îng n­íc tiÓu nhiÒu hau Ýt cã thÓ thay ®æi, nh­ng ph¶i gi÷ cho ¸p suÊt thÈm thÊu cho m«i tr­êng ngo¹i bµo ®­îc æn ®Þnh, mµ thÈm ¸p l¹i lÖ thuéc vµo nång ®é c¸c chÊt ®iÖn gi¶i. L­îng n­íc tiÓu th¶i ra cßn phô thuéc vµo hooc m«n ADH do thïy sau tuyÕn yªn tiÕt ra. ADH lµ hooc m«n cã t¸c dông gi÷ n­íc qua c¬ chÕ t¸i hÊp thu n­íc cña c¸c èng thËn. Khi thÈm ¸p m¸u t¨ng, huyÕt ¸p h¹ th× t¨ng tiÕt ADH, ng­îc l¹i khi khèi luwongj m¸u vµ huyÕt ¸p t¨ng cao th× tuyÕn yªn gi¶m tiÕt ADH. §iÒu hßa tiÕt ADH lµ trung khu trao ®æi n­íc ë vïng d­íi ®åi. Ngày soạn: 03/10/2011 Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 9 (tiết 25,26,27) chuyªn ®Ò 5 Trao ®æi chÊt vµ n¨ng l­îng A- Môc tiªu: 1. KiÕn thøc - Vai trß c¸c hÖ c¬ quan trong sù T§C. Sù kh¸c nhau vµ mèi quan hÖ gi÷a trao ®æi chÊt ë cÊp ®é c¬ thÓ vµ trao ®æi chÊt ë cÊp ®é tÕ bµo. - Kh¸i niÖm chuyÓn hãa, so s¸nh ®ång hãa vµ dÞ hãa. - ThÕ nµo lµ chuyÓn hãa c¬ b¶n, ý nghÜa thùc tiÔn. - HÖ thÇn kinh vµ c¸c tuyÕn néi tiÕt ®· ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng. 2, Kü n¨ng: VËn dông kt, gi¶i thÝch hiÖn t­îng thùc tÕ. B- Néi dung båi d­ìng: II- Bµi tËp vËn dông 1. Tr×nh bµy vai trß cña hÖ tiªu hãa, hÖ h« hÊp. HÖ bµi tiÕt trong sù trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. Nªu ý nghÜa cña trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. 33 - -
34. Tr¶ lêi: - M«i tr­êng cung cÊp cho c¬ thÓ thøc ¨n, n­íc, muèi kho¸ng. Qua qu¸ tr×nh tiªu hãa, c¬ thÓ tæng hîp nªn nh÷ng s¶n phÈm ®Æc tr­ng ®ång thêi th¶i nh÷ng s¶n phÈm thõa ra ngoµi. - HÖ h« hÊp lÊy tõ m«i tr­êng ngoµi khÝ O2 ®Ó cung cÊp cho c¸c ph¶n øng sinh, hãa trong c¬ thÓ vµ th¶i ra ngoµi khÝ CO2. - HÖ bµi tiÕt läc tõ m¸u nh÷ng chÊt b¶ cña ho¹t ®éng trao ®æi chÊt cïng víi nh÷ng chÊt ®éc ®Ó t¹o thµnh må h«i, n­íc tiÓu ®Ó ®µo th¶i ra khái c¬ thÓ. - Trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng ngoµi lµ trao ®æi chÊt ë cÊp ®é c¬ thÓ ®¶m b¶o cho c¬ thÓ sèng vµ ph¸t triÓn, nÕu kh«ng cã sù trao ®æi chÊt, c¬ thÓ kh«ng tån t¹i ®­îc. V× vËy, trao ®æi chÊt lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña sù sèng. 2. Nªu sù kh¸c nhau vµ mèi quan hÖ gi÷a trao ®æi ch¸t ë cÊp ®é c¬ thÓ vµ trao ®æi chÊt ë c¸p ®é tÕ bµo? Tr¶ lêi: * Sù kh¸c nhau: ( k/n ë SGK) * Mèi quan hÖ: - Kh«ng cã sù trao ®æi chÊt ë c¸p ®é c¬ thÓ th× kh«ng cã sù trao ®æi chÊt ë cÊp ®é tÕ bµo. - Trao ®æi chÊt ë cÊp ®é tÕ bµo gióp cho tõng tÕ bµo tån t¹i, ph¸t triÓn dÉn ®Õn c¬ thÓ tån t¹i vµ ph¸t triÓn (v× tÕ bµo lµ ®¬n vÞ chøc n¨ng cña c¬ thÓ). 3. Gi¶i thÝch vai trß cña sù chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng ®èi víi c¬ thÓ. Tr¶ lêi: N¨ng l­îng gi¶i phãng ë tÕ bµo ®­îc sö dông vµo ho¹t ®éng cña c¬ thÓ ®Ó sinh c«ng, cung cÊp cho qu¸ tr×nh ®ång hãa tæng hîp chÊt míi vµ sinh nhiÖt bï ®¾p vµo phÇn nhiÖt c¬ thÓ mÊt ®i do táa nhiÖt vµo m«i tr­êng. 4. So s¸nh ®ång hãa vµ dÞ hãa? V× sao nãi ®ång hãa vµ dÞ hãa lµ hai mÆt ®èi lËp, m©u thuÈn nh­ng thèng nhÊt vµ cã quan hÖ chÆt chÏ víi nhau. Tr¶ lêi: - §ång hãa lµ qu¸ tr×nh tæng hîp cña tÕ bµo vµ tÝch lòy n¨ng l­îng trong c¸c liªn kÕt hãa häc. 34 - -
35. - DÞ hãa lµ qu¸ tr×nh ph©n gi¶i c¸c chÊt ®­îc tÝch lòy trong qu¸ tr×nh ®ång hãa thµnh c¸c chÊt ®¬n gi¶n, bÎ g¶y liªn kÕt hãa häc ®Ó gi¶i phãng n¨ng l­îng cung cÊp cho ho¹t ®éng cña tÕ bµo. - Mèi quan hÖ gi÷a ®ång hãa vµ dÞ hãa: C¸c chÊt ®­îc tæng hîp tõ ®ång hãa lµ nguyªn liÖu cho dÞ hãa. Do ®ã, n¨ng l­îng ®­îc tÝch lòy ë ®ång hãa sÏ ®­îc gi¶i phãng trong qu¸ tr×nh dÞ hãa ®Ó cung cÊp cho ho¹t ®éng tæng hîp cña ®ång hãa. Hai qu¸ tr×nh nµy tr¸i ng­îc nhau, m©u thuÈn nhau nh­ng thèng nhÊt víi nhau. NÕu kh«ng cã ®ång hãa th× kh«ng cã nguyªn liÖu cho dÞ hãa vµ ng­îc l¹i kh«ng cã dÞ hãa th× kh«ng cã n¨ng l­îng cho ho¹t ®éng ®ång hãa. 5. So s¸nh sù kh¸c nhau gi÷a tiªu hãa vµ ®ång hãa, gi÷a dÞ hãa vµ bµi tiÕt. Tr¶ lêi: (SGV) Ngày soạn: 03/10/2011 Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 10 (tiết 28,29,30) chuyªn ®Ò 6 Bµi tiÕt - da A- Môc tiªu: 1. KiÕn thøc - Vai trß c¸c hÖ c¬ quan trong sù T§C. Sù kh¸c nhau vµ mèi quan hÖ gi÷a trao ®æi chÊt ë cÊp ®é c¬ thÓ vµ trao ®æi chÊt ë cÊp ®é tÕ bµo. - Kh¸i niÖm chuyÓn hãa, so s¸nh ®ång hãa vµ dÞ hãa. - ThÕ nµo lµ chuyÓn hãa c¬ b¶n, ý nghÜa thùc tiÔn. - HÖ thÇn kinh vµ c¸c tuyÕn néi tiÕt ®· ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng. 2, Kü n¨ng: VËn dông kt, gi¶i thÝch hiÖn t­îng thùc tÕ. B- Néi dung båi d­ìng I- KiÕn thøc c¬ b¶n: 1. Kh¸i niÖm bµi tiÕt: Lµ qu¸ tr×nh läc vµ th¶i ra m«i tr­êng ngoµi c¸c chÊt cÆn b¶ do ho¹t ®éng chuyÓn hãa chÊt cña tÕ bµo t¹o ra cïng víi mét sã chÊt ®­a vµo c¬ thÓ qu¸ liÒu l­îng. - Bµi tiÕt ®­îc thùc hiÖn qua da, thËn, phæi. - Bµi tiÕt cã 2 t¸c dông: + Gi÷ cho m«i tr­êng trong cña c¬ thÓ ®­îc æn ®Þnh. 35 - -
36. + Gióp cho c¬ thÓ kh«ng bÞ nhiÔm ®éc. - C¬ quan bµi tiÕt n­íc tiÓu lµ quan träng nhÊt v× 90% c¸c s¶n phÈm bµi tiÕt hßa tan trong m¸u (trõ CO2) ®­îc c¬ quan nµy th¶i ra ngoµi. 2. C¸c ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña thËn vµ ®­êng dÉn n­íc tiÓu phï hîp víi chøc n¨ng bµi tiÕt n­íc tiÓu. * §Æc ®iÓm cÊu t¹o cña thËn phï hîp víi chøc n¨ng bµi tiÕt n­íc tiÓu. - ThËn cÊu t¹o tõ c¸c ®¬n vÞ chøc n¨ng. §¬n vÞ chøc n¨ng lµ n¬i x¶y ra qu¸ tr×nh läc chÊt b¶ tõ m¸u. - Mçi ®¬n vÞ chøc n¨ng thËn cã mét m¹ng l­íi mao m¹ch mang chÊt b¶ ®Õn. - Sè l­îng ®¬n vÞ thËn rÊt nhiÒu (cã kho¶ng 1 triÖu ®¬n vÞ á mçi qu¶ thËn) gióp thËn cã thÓ läc nhiÒu chÊt b¶ tõ m¸u. - ThËn cã bÓ thËn lµ n¬i tËp trung n­íc tiÓu t¹o ra tõ c¸c ®¬n vÞ chøc n¨ng cña thËn. * §Æc ®iÓm cÊu t¹o cña ®­êng dÉn n­íc tiÓu phï hîp víi chøc n¨ng bµi tiÕt n­íc tiÓu. - èng dÉn tiÓu: CÊu t¹o èng rçng ®Ó dÉn n­íc tiÓu tõ thËn xuèng bãng ®¸i. - Bãng ®¸i: cã thµnh c¬ cã kh¶ n¨ng co rót ®Ó ®Èy n­íc tiÓu xuèng èng ®¸i. - èng ®¸i: cã c¬ tr¬n vµ c¬ v©n cã kh¶ n¨ng co d·n ®Ó ®µo th¶i n­íc tiÓu khi cÇn thiÕt. - Bãng ®¸i vµ c¬ th¾t èng ®¸i cã m¹ng thÇn kinh ph©n bè cã thÓ t¹o c¶m gi¸c buån tiÓu khi l­îng n­íc tiÓu trong bãng ®¸i nhiÒu vµ g©y ph¶n x¹ bµi xuÊt n­íc tiÓu. 3. C¸c giai ®o¹n trong sù t¹o thµnh n­íc tiÓu a. Läc m¸u t¹o n­íc tiÓu ®Çu Qu¸ tr×nh läc m¸u x¶y ra ë v¸ch c¸c mao m¹ch cña cÇu thËn, v¸ch mao m¹ch chÝnh lµ mµng läc víi c¸c lç rÊt nhá tõ 30 - 40A0, c¸c tÕ bµo m¸u vµ Pr«tªin cã kÝch th­íc lín h¬n lç läc nªn ë l¹i trßng m¸u. cßn n­íc, muèi kho¸ng, ®­êng glucoz¬, mét Ýt chÊt bÐo, c¸c chÊt th¶i chÊt tiÕt do c¸c tÕ bµo sinh ra nh­: Urª, axit Uric qua c¸c lç nhá ë v¸ch mao m¹ch vµo nang cÇu thËn t¹o ra n­íc tiÓu ®Çu. Qu¸ tr×nh nµy x¶y ra ®­îc lµ do sù chªnh lÖch ¸p suÊt t¹o lùc ®Èy c¸c chÊt qua lç läc. Giai ®o¹n nµy tu©n theo ®Þnh luËt khuÕch t¸n. b. T¸i hÊp thô c¸c chÊt Qu¸ tr×nh nµy x¶y ra ë èng thËn, ®¹i bé phËn n­íc, c¸c chÊt dinh d­ìng, c¸c ion cÇn thiÕt nh­: Na +, Cl- tõ trong èng thËn thÊm qua èng thËn vµo m¸u, qu¸ tr×nh nµy sö dùng n¨ng l­îng ATP. c. Bµi tiÕt tiÕp C¸c chÊt cÆn b¶ nh­: Ure, axit Uric, c¸c chÊt thuèc, c¸c chÊt thõa nh­: H +, K+, ®­îc bµi tiÕt tiÕp vµo ®o¹n sau cña èng thËn ®Ó t¹o ra n­íc tiÓu chÝnh thøc. N­íc tiÓu chÝnh thøc ®æ vµo bÓ thËn råi theo èng dÉn n­íc tiÓu ®æ vµo bãng ®¸i. Qu¸ tr×nh nµy sö dùng n¨ng l­îng ATP. 4. So s¸nh n­íc tiÓu ®Çu vµ n­íc tiÓu chÝnh thøc 36 - -
37. N­íc tiÓu ®Çu N­íc tiÓu chÝnh thøc Nång ®é c¸c chÊt hßa tan lo·ng h¬n Nång ®é c¸c chÊt hßa tan ®Ëm ®Æc h¬n Chøa Ýt c¸c chÊt cÆn b¶ vµ c¸c chÊt ®éc Chøa nhiÒu c¸c chÊt cÆn b¶ vµ c¸c chÊt ®éc Cßn chøa nhiÒu c¸c chÊt dinh d­ìng GÇn nh­ kh«ng cßn c¸c chÊt dinh d­ìng 5. Ho¹t ®éng cña c¸c m¹ch m¸u da thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng: b¶o vÖ, ®iÒu hßa th©n nhiÖt, bµi tiÕt. a. Ho¹t ®éng cña c¸c m¹ch m¸u da thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ - C¸c tÕ bµo b¹ch cÇu trong m¹ch m¸u cã chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ nhê kh¶ n¨ng thùc bµo vµ t¹o kh¸ng thÓ - Khi da bÞ nhiÔm trïng c¸c m¹ch m¸u cña da d·n ra. L­îng m¸u di chuyÓn qua da nhiÒu h¬n, mang nhiÒu tÕ bµo b¹ch cÇu ®Õn ®Ó tiªu diÖt vi khuÈn. b. Ho¹t ®éng cña c¸c m¹ch m¸u da thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng ®iÒu hßa th©n nhiÖt - Khi trêi nãng, c¸c m¹ch m¸u da d·n ra, m¸u l­u th«ng qua m¹ch nhiÒu h¬n mang n­íc vµ c¸c chÊt ®Õn c¸c tuyÕn må h«i ®Ó tæng hîp nhiÒu må h«i chøa n­íc bµi tiÕt ra m«i tr­êng, n­íc ®­îc th¶i ra ngoµi sÏ mang mét phÇn nhiÖt cña c¬ thÓ táa ra m«i tr­êng gióp c¬ thÓ chèng nãng. - Ng­îc l¹i, khi trêi l¹nh, c¸c m¹ch m¸u da co l¹i, ®Ó lµm gi¶m l­îng n­íc qua da, h¹n chÕ bµi tiÕt n­íc qua må h«i ®Ó gi÷ nhiÖt cho c¬ thÓ gióp c¬ thÓ chèng l¹nh. c. Ho¹t ®éng cña c¸c m¹ch m¸u da thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng bµi tiÕt cho c¬ thÓ - M¹ch m¸u mang chÊt b¶ ®Õn tuyÕn må h«i ®Ó t¹o må h«i bµi tiÕt qua da. - Ngoµi ra c¸c tuyÕn nhên trªn da t¹o dÞch nhên tõ nh÷ng chÊt trong m¸u ®Ó bµi tiÕt ra bÒ mÆt da. Ngày soạn: 03/10/2011 Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 11 (tiết 31,32,33) chuyªn ®Ò 6 Bµi tiÕt - da A- Môc tiªu: 1. KiÕn thøc - Vai trß c¸c hÖ c¬ quan trong sù T§C. Sù kh¸c nhau vµ mèi quan hÖ gi÷a trao ®æi chÊt ë cÊp ®é c¬ thÓ vµ trao ®æi chÊt ë cÊp ®é tÕ bµo. - Kh¸i niÖm chuyÓn hãa, so s¸nh ®ång hãa vµ dÞ hãa. 37 - -
38. - ThÕ nµo lµ chuyÓn hãa c¬ b¶n, ý nghÜa thùc tiÔn. - HÖ thÇn kinh vµ c¸c tuyÕn néi tiÕt ®· ¶nh h­ëng nh­ thÕ nµo ®Õn chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng l­îng. 2. Kü n¨ng: VËn dông kt, gi¶i thÝch hiÖn t­îng thùc tÕ. B- Néi dung båi d­ìng II. Bµi tËp vËn dông: C©u 1: Ph©n tÝch c¸c ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña thËn vµ ®­êng dÉn tiÓu phï hîp víi c/n¨ng bµi tiÕt n­íc tiÓu? Tr¶ lêi: * §Æc ®iÓm cÊu t¹o cña thËn phï hîp víi chøc n¨ng bµi tiÕt n­íc tiÓu. - ThËn cÊu t¹o tõ c¸c ®¬n vÞ chøc n¨ng. §¬n vÞ chøc n¨ng lµ n¬i x¶y ra qu¸ tr×nh läc chÊt b¶ tõ m¸u. - Mçi ®¬n vÞ chøc n¨ng thËn cã mét m¹ng l­íi mao m¹ch mang chÊt b¶ ®Õn. - Sè l­îng ®¬n vÞ thËn rÊt nhiÒu (cã kho¶ng 1 triÖu ®¬n vÞ á mçi qu¶ thËn) gióp thËn cã thÓ läc nhiÒu chÊt b¶ tõ m¸u. - ThËn cã bÓ thËn lµ n¬i tËp trung n­íc tiÓu t¹o ra tõ c¸c ®¬n vÞ chøc n¨ng cña thËn. * §Æc ®iÓm cÊu t¹o cña ®­êng dÉn n­íc tiÓu phï hîp víi chøc n¨ng bµi tiÕt n­íc tiÓu. - èng dÉn tiÓu: CÊu t¹o èng rçng ®Ó dÉn n­íc tiÓu tõ thËn xuèng bãng ®¸i. - Bãng ®¸i: cã thµnh c¬ cã kh¶ n¨ng co rót ®Ó ®Èy n­íc tiÓu xuèng èng ®¸i. - èng ®¸i: cã c¬ tr¬n vµ c¬ v©n cã kh¶ n¨ng co d·n ®Ó ®µo th¶i n­íc tiÓu khi cÇn thiÕt. - Bãng ®¸i vµ c¬ th¾t èng ®¸i cã m¹ng thÇn kinh ph©n bè cã thÓ t¹o c¶m gi¸c buån tiÓu khi l­îng n­íc tiÓu trong bãng ®¸i nhiÒu vµ g©y ph¶n x¹ bµi xuÊt n­íc tiÓu. C©u 2: So s¸nh n­íc tiÓu ®Çu vµ c­íc tiÓu chÝnh thøc do thËn t¹o ra Tr¶ lêi: N­íc tiÓu ®Çu N­íc tiÓu chÝnh thøc Nång ®é c¸c chÊt hßa tan lo·ng h¬n Nång ®é c¸c chÊt hßa tan ®Ëm ®Æc h¬n Chøa Ýt c¸c chÊt cÆn b¶ vµ c¸c chÊt ®éc Chøa nhiÒu c¸c chÊt cÆn b¶ vµ c¸c chÊt ®éc Cßn chøa nhiÒu c¸c chÊt dinh d­ìng GÇn nh­ kh«ng cßn c¸c chÊt dinh d­ìng C©u 3: Tr×nh bµy qu¸ tr×nh t¹o thµnh n­íc tiÓu Tr¶ lêi: Qóa tr×nh t¹o thµnh n­íc tiÓu gåm 3 giai ®o¹n: 1. Läc m¸u t¹o n­íc tiÓu ®Çu 38 - -
39. Qu¸ tr×nh läc m¸u x¶y ra ë v¸ch c¸c mao m¹ch cña cÇu thËn, v¸ch mao m¹ch chÝnh lµ mµng läc víi c¸c lç rÊt nhá tõ 30 - 40A0, c¸c tÕ bµo m¸u vµ Pr«tªin cã kÝch th­íc lín h¬n lç läc nªn ë l¹i trßng m¸u. cßn n­íc, muèi kho¸ng, ®­êng glucoz¬, mét Ýt chÊt bÐo, c¸c chÊt th¶i chÊt tiÕt do c¸c tÕ bµo sinh ra nh­: Urª, axit Uric qua c¸c lç nhá ë v¸ch mao m¹ch vµo nang cÇu thËn t¹o ra n­íc tiÓu ®Çu. Qu¸ tr×nh nµy x¶y ra ®­îc lµ do sù chªnh lÖch ¸p suÊt t¹o lùc ®Èy c¸c chÊt qua lç läc. Giai ®o¹n nµy tu©n theo ®Þnh luËt khuÕch t¸n. 2. T¸i hÊp thô c¸c chÊt Qu¸ tr×nh nµy x¶y ra ë èng thËn, ®¹i bé phËn n­íc, c¸c chÊt dinh d­ìng, c¸c ion cÇn thiÕt nh­: Na +, Cl- tõ trong èng thËn thÊm qua èng thËn vµo m¸u, qu¸ tr×nh nµy sö dùng n¨ng l­îng ATP. 3. Bµi tiÕt tiÕp C¸c chÊt cÆn b¶ nh­: Ure, axit Uric, c¸c chÊt thuèc, c¸c chÊt thõa nh­: H +, K+, ®­îc bµi tiÕt tiÕp vµo ®o¹n sau cña èng thËn ®Ó t¹o ra n­íc tiÓu chÝnh thøc. N­íc tiÓu chÝnh thøc ®æ vµo bÓ thËn råi theo èng dÉn n­íc tiÓu ®æ vµo bãng ®¸i. Qu¸ tr×nh nµy sö dùng n¨ng l­îng ATP. C©u 3: Ho¹t ®éng cña c¸c m¹ch m¸u da thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng: b¶o vÖ, ®iÒu hßa th©n nhiÖt, bµi tiÕt cho c¬ thÓ nh­ thÕ nµo? Tr¶ lêi: * Ho¹t ®éng cña c¸c m¹ch m¸u da thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ - C¸c tÕ bµo b¹ch cÇu trong m¹ch m¸u cã chøc n¨ng b¶o vÖ c¬ thÓ nhê kh¶ n¨ng thùc bµo vµ t¹o kh¸ng thÓ - Khi da bÞ nhiÔm trïng c¸c m¹ch m¸u cña da d·n ra. L­îng m¸u di chuyÓn qua da nhiÒu h¬n, mang nhiÒu tÕ bµo b¹ch cÇu ®Õn ®Ó tiªu diÖt vi khuÈn. * Ho¹t ®éng cña c¸c m¹ch m¸u da thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng ®iÒu hßa th©n nhiÖt - Khi trêi nãng, c¸c m¹ch m¸u da d·n ra, m¸u l­u th«ng qua m¹ch nhiÒu h¬n mang n­íc vµ c¸c chÊt ®Õn c¸c tuyÕn må h«i ®Ó tæng hîp nhiÒu må h«i chøa n­íc bµi tiÕt ra m«i tr­êng, n­íc ®­îc th¶i ra ngoµi sÏ mang mét phÇn nhiÖt cña c¬ thÓ táa ra m«i tr­êng gióp c¬ thÓ chèng nãng. - Ng­îc l¹i, khi trêi l¹nh, c¸c m¹ch m¸u da co l¹i, ®Ó lµm gi¶m l­îng n­íc qua da, h¹n chÕ bµi tiÕt n­íc qua må h«i ®Ó gi÷ nhiÖt cho c¬ thÓ gióp c¬ thÓ chèng l¹nh. * Ho¹t ®éng cña c¸c m¹ch m¸u da thùc hiÖn c¸c chøc n¨ng bµi tiÕt cho c¬ thÓ - M¹ch m¸u mang chÊt b¶ ®Õn tuyÕn må h«i ®Ó t¹o må h«i bµi tiÕt qua da. - Ngoµi ra c¸c tuyÕn nhên trªn da t¹o dÞch nhên tõ nh÷ng chÊt trong m¸u ®Ó bµi tiÕt ra bÒ mÆt da. Ngày soạn: 03/10/2011 39 - -
40. Ngày giảng: 07/10/2011 Buổi 12 (tiết 34,35,36) kiÓm tra viÕt A- Môc tiªu: - Đánh giá kết quả học tập của học sinh sau khi học xong Chuyªn ®Ò 3,4,5,6. - Phát hiện những lệch lạc trong nhận thức của học sinh để có kế hoạch điều chỉnh trong quá trình dạy và học. II- Đề ra. C©u 1: Tr×nh bµy tãm t¾t qu¸ tr×nh h« hÊp ë c¬ thÓ ng­êi? C©u 2 :B»ng kiÕn thøc tiªu hãa ë c¸c ®o¹n kh¸c nhau cña èng tiªu hãa, h¶y chøng minh: Ruét non lµ n¬i x¶y ra qu¸ tr×nh biÕn ®æi hãa häc cña thøc ¨n m¹nh vµ triÖt ®Ó nhÊt. C©u 3: Ruét non cã cÊu t¹o phï hîp víi chøc n¨ng hÊp thô chÊt dinh d­ìng nh­ thÕ nµo? C©u 4: Tr×nh bµy vai trß cña hÖ tiªu hãa, hÖ h« hÊp. HÖ bµi tiÕt trong sù trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. Nªu ý nghÜa cña trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. C©u 5:. Tr×nh bµy vai trß cña hÖ tiªu hãa, hÖ h« hÊp. HÖ bµi tiÕt trong sù trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. Nªu ý nghÜa cña trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. III- BiÓu ®iÓm vµ ®¸p ¸n: C©u 1: Tr×nh bµy tãm t¾t qu¸ tr×nh h« hÊp ë c¬ thÓ ng­êi? Tr¶ lêi: Kh«ng khÝ trong phæi cÇn th­êng xuyªn thay ®æi th× míi cã ®ñ O2 cung cÊp liªn tôc cho m¸u ®­a tíi tÕ bµo. HÝt vµo vµ thë ra nhÞp nhµng gióp cho phæi ®­îc th«ng khÝ. Cø mét lÇn hÝt vµo vµ thë ra ®­îc coi lµ mét cö ®éng h« hÊp. Sè cö ®éng h« hÊp trong mét phót lµ nhÞp h« hÊp. HÝt vµo vµ thë ra ®­îc thùc hiÖn nhê ho¹t ®éng cña lång ngùc vµ c¸c c¬ h« hÊp. - Sù trao ®æi khÝ ë phæi: + Nhê ho¹t ®éng cña c¸c c¬ h« hÊp lµm thay ®æi thÓ tÝch cña lång mµ ta thùc hiÖn ®­îc c¸c ®éng t¸c hÝt vµo vµ thë ra, gióp cho kh«ng khÝ trong phooit th­êng xuyªn ®­îc ®æi míi, nhê vËy míi cã ®ñ O2 cung cÊp th­êng xuyªn cho m¸u. + Cø 1 lÇn hÝt vµo vµ mét lÇn thë ra ®­îc coi lµ mét cö ®éng h« hÊp, sè lÇn h« hÊp trong 1 phót lµ nhÞp h« hÊp. - Sù trao ®æi khÝ ë tÕ bµo: Theo c¬ chÕ khuÕch t¸n tõ n¬i cã nång ®é cao ®Õn n¬i cã nång ®é thÊp. C©u 2: B»ng kiÕn thøc tiªu hãa ë c¸c ®o¹n kh¸c nhau cña èng tiªu hãa, h¶y chøng minh: Ruét non lµ n¬i x¶y ra qu¸ tr×nh biÕn ®æi hãa häc cña thøc ¨n m¹nh vµ triÖt ®Ó nhÊt. Tr¶ lêi: 40 - -
41. Sù biÕn ®æi thøc ¨n ë ruét non chñ yÕu lµ tiªu hãa hãa häc nhê sù tham gia cña c¸c en zim cã trong dÞch vÞ tôy, dÞch ruét vµ sù hæ trî cña dÞch mËt. Víi ®Çy ®ñ c¸c lo¹i en zim tÊt c¶ c¸c lo¹i chÊt trong thøc ¨n ®Òu ®­îc biÕn ®æi thµnh s¶n phÈm ®¬n gi¶n mµ c¬ thÓ hÊp thô ®­îc. - Men cña dÞch tôy - Aminlaza biÕn ®æi tinh bét thµnh man t« z¬. - Tripsin biÕn ®æi P r« tªin thµnh axitamin. - Lipaza biÕn lipit thµnh axÝt bÐo vµ gly xª rin. - Men cña dÞch ruét - Amilaza - Mantaza biÕn man t« z¬ thµnh Glu c« z¬ - Sactaza biÕn Sacca r« z¬ thµnh Glu c« z¬. - Lactaza biÕn Lac t« z¬ thµnh Glu c« z¬. - DÞch mËt Kh«ng chøa enzim tiªu hãa nh­ng chøa muèi mËt cã t¸c dông nhñ t­¬ng hãa lipip t¹o ®iÒu kiÖn cho sù tiªu hãa lipip C©u 3: Ruét non cã cÊu t¹o phï hîp víi chøc n¨ng hÊp thô chÊt dinh d­ìng nh­ thÕ nµo? Tr¶ lêi: - §­êng kÝnh cña ruét non chØ 3,5 ®Õn 4 cm, rÊt nhá so víi d¹ dµy nh­ng nhê chiÒu dµi bï l¹i (2,8 – 3m) nªn dung tÝch chøa cña nã gÊp 2- 3 lÇn d¹ dµy. - Líp niªm m¹c cña ruét non nh¨n nheo gÊp nÕp ®· t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô cña nã lªn vµi lÇn. Trªn bÒ mÆt cña niªm m¹c cã v« sè l«ng ruét lµm t¨ng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô lªn vµi chôc lÇn. Trªn bÒ mÆt c¸c l«ng ruét l¹i mang v« sè c¸c l«ng cùc nhá lµm t¨ng diÖn tÝch hÊp thô lªn hµng tr¨m lÇn. KÕt qu¶: Tæng diÖn tÝch bÒ mÆt hÊp thô cña ruét non ®¹t 400- 500m2 ®­îc tr¶i trªn mét chiÒu dµi 2,8- 3m lµ mét ®Æc ®iÓm cÊu t¹o phï hîp víi chøc n¨ng hÊp thô chÊt dinh d­ìng cña ruét non. C©u 4: Tr×nh bµy vai trß cña hÖ tiªu hãa, hÖ h« hÊp. HÖ bµi tiÕt trong sù trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. Nªu ý nghÜa cña trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. Tr¶ lêi: - M«i tr­êng cung cÊp cho c¬ thÓ thøc ¨n, n­íc, muèi kho¸ng. Qua qu¸ tr×nh tiªu hãa, c¬ thÓ tæng hîp nªn nh÷ng s¶n phÈm ®Æc tr­ng ®ång thêi th¶i nh÷ng s¶n phÈm thõa ra ngoµi. 41 - -
42. - HÖ h« hÊp lÊy tõ m«i tr­êng ngoµi khÝ O2 ®Ó cung cÊp cho c¸c ph¶n øng sinh, hãa trong c¬ thÓ vµ th¶i ra ngoµi khÝ CO2. - HÖ bµi tiÕt läc tõ m¸u nh÷ng chÊt b¶ cña ho¹t ®éng trao ®æi chÊt cïng víi nh÷ng chÊt ®éc ®Ó t¹o thµnh må h«i, n­íc tiÓu ®Ó ®µo th¶i ra khái c¬ thÓ. - Trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng ngoµi lµ trao ®æi chÊt ë cÊp ®é c¬ thÓ ®¶m b¶o cho c¬ thÓ sèng vµ ph¸t triÓn, nÕu kh«ng cã sù trao ®æi chÊt, c¬ thÓ kh«ng tån t¹i ®­îc. V× vËy, trao ®æi chÊt lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña sù sèng. C©u 5: Tr×nh bµy vai trß cña hÖ tiªu hãa, hÖ h« hÊp. HÖ bµi tiÕt trong sù trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. Nªu ý nghÜa cña trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng. Tr¶ lêi: - M«i tr­êng cung cÊp cho c¬ thÓ thøc ¨n, n­íc, muèi kho¸ng. Qua qu¸ tr×nh tiªu hãa, c¬ thÓ tæng hîp nªn nh÷ng s¶n phÈm ®Æc tr­ng ®ång thêi th¶i nh÷ng s¶n phÈm thõa ra ngoµi. - HÖ h« hÊp lÊy tõ m«i tr­êng ngoµi khÝ O2 ®Ó cung cÊp cho c¸c ph¶n øng sinh, hãa trong c¬ thÓ vµ th¶i ra ngoµi khÝ CO2. - HÖ bµi tiÕt läc tõ m¸u nh÷ng chÊt b¶ cña ho¹t ®éng trao ®æi chÊt cïng víi nh÷ng chÊt ®éc ®Ó t¹o thµnh må h«i, n­íc tiÓu ®Ó ®µo th¶i ra khái c¬ thÓ. - Trao ®æi chÊt gi÷a c¬ thÓ vµ m«i tr­êng ngoµi lµ trao ®æi chÊt ë cÊp ®é c¬ thÓ ®¶m b¶o cho c¬ thÓ sèng vµ ph¸t triÓn, nÕu kh«ng cã sù trao ®æi chÊt, c¬ thÓ kh«ng tån t¹i ®­îc. V× vËy, trao ®æi chÊt lµ ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña sù sèng. Buổi 13 (tiết 37,38,39) chuyªn ®Ò 7 HÖ thÇn kinh Ngày soạn: /1/2011 Ngày giảng: /1/2011 * Môc tiªu bµi häc - N¾m ®îc cÊu t¹o, chøc n¨ng cña hÖ thÇn kinh, ph©n biÖt ®îc c¸c bé phËn thÇn kinh, vai trß cña hÖ thÇn kinh, lÊy ®îc vÝ dô. - Ph©n biÖt ®îc thÇn kinh giao c¶m, ®èi giao c¶m. 42 - -
43. - VÏ ®îc cung ph¶n x¹, vßng ph¶n x¹, ph©n biÖt ®îc ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn, ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. - VËn dông lµm ®îc mét sè bµi tËp liªn quan. * Néi dung A - KiÕn thøc c¬ b¶n I- §¬n vÞ cÊu t¹o vµ chøc n¨ng cña hÖ thÇn kinh: lµ n¬ ron 1. CÊu t¹o - N¬ ron cã cÊu t¹o gåm 2 phÇn: th©n vµ sî trôc. + Th©n: th©n vµ sîi nh¸nh lµm thµnh chÊt x¸m lµ trung khu thÇn kinh. + Sîi trôc: => ChÊt tr¾ng: dÉn truyÒn xung thÇn kinh. 2. Chøc n¨ng: C¶m øng vµ dÉn truyÒn. II- HÖ thÇn kinh: 1. Chøc n¨ng: §iÒu khiÓn, phèi hîp, ®iÒu hßa c¸c ho¹t ®éng cña c¬ quan trong c¬ thÓ ®¶m b¶o cho c¬ thÓ thµnh mét khèi thèng nhÊt. 2. CÊu t¹o chung: N·o bé ChÊt tr¾ng HÖ TK vËn ®éng Bé phËn TKTW HÖ TK Tñy sèng ChÊt x¸m HÖ TK sinh dìng Bé phËn TK D©y TK N·o ngo¹i biªn Tñy Sinh d­ìng Ph©n hÖ TK Ph©n hÖ TK H¹ch TK giao c¶m ®èi giao c¶m sinh d­ìng a. CÊo t¹o cña tòy sèng (theo kiÕn thøc SGK) * CÊu t¹o ngoµi: N¾m ®­îc: - VÞ trÝ: n»m trong trong èng x¬ng sèng tõ ®èt sèng cæ I ®Õn th¾t lung II - HD: - Mµu s¾c - Mµng tòy * CÊu t¹o trong: - ChÊt x¸m: ChÊt x¸m n»m trong, cã h×nh c¸nh bím: Lµ c¨n cø thÇn kinh cña c¸c ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn. - ChÊt tr¾ng: N»m ngoµi, bao quanh chÊt x¸m: dÉn truyÒn vµ nèi c¸c c¨n cø thÇn kinh. b. D©y thÇn kinh tòy sèng - N¾m ®­îc cÊu t¹o vµ chøc n¨ng. - Gåm cã 31 ®«i d©y thÇn kinh, mçi d©y gåm 2 rÔ: rÔ tr­íc: vËn ®éng; rÔ sau: c¶m gi¸c. c. TiÓu n·o, trô n·o, n·o trung gian. Cho HS n¾m cÊu t¹o c¬ b¶n ë SGK gåm: - N¾m ®­îc vÞ trÝ c¸c thµnh phÇn cña n·o. 43 - -
44. - CÊu t¹o vµ chøc n¨ng cña trô n·o. - CÊu t¹o vµ chøc n¨ng cña n·o trung gian. - CÊu t¹o vµ chøc n¨ng cña tiÔu n·o. d. §¹i n·o: Theo néi dung SGK - CÊu t¹o cña ®¹i n·o. + H×nh d¹ng cÊu t¹o ngoµi. + CÊu t¹o trong. + Sù ph©n vïng chøc n¨ng cña b¸n cÇu ®¹i n·o vµ so s¸nh víi ®éng vËt, nªu ®­îc ®iÓm kh¸c biÖt. e. HÖ thÇn kinh sinh d­ìng: - N¾m ®­îc néi dung ë SGK. - Cung ph¶n x¹ sinh d­ìng: Yªu cÇu HS ph©n biÖt ®­îc cung ph¶n x¹ vËn ®éng vµ cung ph¶n x¹ sinh d­ìng. - N¾m ®­îc cÊu t¹o hÖ thÇn kinh sinh d¬ng. - Chøc n¨ng cña hÖ thÇn kinh sinh d¬ng. B - Mét sè c©u hái vµ bµi tËp 1. So s¸nh bé n·o ngêi víi bé n·o cña ®éng vËt? Yªu cÇu HS nªu ®îc: + Bé n·o ng­êi ph¸t triÓn h¬n h¼n ®éng vËt, ®Æc biÖt lµ BCNL cã kÝch thíc lín, vµ diÖn tÝch bÒ mÆt t¨ng nhê c¸c nÕp gÊp khóc cuén, cã r·nh s©u vµo bªn trong nªn sè l­- îng n¬ ron lín. + Vâ n·o ng­êi cã nhiÒu vïng mµ ë ®ã ®éng vËt kh«ng cã: vÝ dô: vïng nãi, vïng hiÓu ch÷ viÕt, liªn quan ®Õn hÖ thèng tÝn hiÖu thø 2. TiÕng nãi, ch÷ viÕt lµ kÕt qu¶ cña qu¸ tr×nh lao ®éng x· héi cña loµi ng­êi. 2. Ph©n biÖt hÖ thÇn kinh vËn ®éng vµ hÖ thÇn kinh sinh d­ìng? HÖ thÇn kinh vËn ®éng HÖ thÇn kinh sinh d­ìng CÊu t¹o: - ChÊt x¸m ë vá n·o vµ tñy - Nh©n x¸m trong trô n·o - TK trung – sèng - Sõng bªn cña tñy sèng tõ ®èt ­¬ng. sèng tòy III ®Õn ®o¹n cïng cña tñy sèng - TK ngo¹i biªn - Tõ trung ­¬ng ®Õn th¼ng c¸c - Cã 2 sîi tríc h¹ch vµ sîi sau (®êng li t©m) c¬ quan ph¶n øng (c¬ ) h¹ch gåm n¬ ron tríc h¹ch vµ sau h¹ch chuyÓn giao qua cóp xi n¸p t¹i h¹ch TK Chøc n¨ng - §iÒu khiÓn ho¹t cña c¬ quan - §iÒu khiÓn ho¹t cña c¬ quan vËn ®éng. sinh d­ìng vµ qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt 3. So s¸nh ph©n hÖ thÇn kinh giao c¶m vµ ph©n hÖ thÇn kinh ®èi giao c¶o? a. VÒ cÊu t¹o: TK giao c¶m TK ®èi giao c¶m Bé phËn TK Sõng bªn chÊt x¸m tòy sèng tõ - Nh©n x¸m trong trô n·o trung ¬ng ®èt sèng cæ VIII ®Õn ®èt th¾t l- - §o¹n cïng cña tòy sèng 44 - -
45. ng III. Bé phËn TK - H¹ch TK gÇn trung ­¬ng - H¹ch TK xa trung ­¬ng TK ngo¹i biªn - N¬ ron tr­íc h¹ch, sîi trôc - N¬ ron tríc h¹ch, sîi trôc dµi ng¾n (cã bao miªlin) (cã bao miªlin) - N¬ ron sau h¹ch, sîi trôc dµi - N¬ ron sau h¹ch, sîi trôc (kh«ng cã bao miªlin) ng¾n (kh«ng cã bao miªlin) b. VÒ chøc n¨ng: - 2 ph©n hÖ cã t¸c dông ®èi lËp (TK giao c¶m t¨ng cêng T§C, TK ®èi giao c¶m gi¶m T§C). + VÝ dô: TKGC lµm t¨ng lùc co vµ nhiÑp co tim, TK ®èi GC t¸c dông ngîc l¹i. - TKGC lµm co m¹ch, co ®ång tö, ®èi GC ng­îc l¹i. - Sù phèi hîp, ®iÒu hßa H§ cña 2 ph©n hÖ ®èi víi c¸c c¬ quan trong c¬ thÓ ®¸p øng víi yªu cÇu H§ cña c¬ C. C©u hái vµ bµi tËp vÒ nhµ 1. Nªu ®Æc ®iÓm cÊu t¹o – chøc n¨ng cña BCNL, tòy sèng, tiÔu n·o, trô n·o? So s¸nh vÒ cÊu t¹o, chøc n¨ng? 2. Dïng s¬ ®å ®Ó kh¸i qu¸t hãa c¸c bé phËn cña hÖ TK? 3. So s¸nh sù kh¸c nhau gi÷a TK trung ­¬ng vµ TK ngo¹i biªn? 4. Nªu ®iÓm kh¸c nhau gi÷a ®¹i n·o víi tòy sèng? 5. Lµm toµn bé c©u hái BT ë SGK phÇn HTK? Buổi 14 (tiết 40,41,42) chuyªn ®Ò 8 HÖ thÇn kinh (tiÕp theo) Ngày soạn: /1/2011 Ngày giảng: /1/2011 A- Môc tiªu bµi häc - N¾m ®­îc ®Æc ®iÓm cÊu t¹o cña c¸c c¬ quan ph©n tÝch vµ chøc n¨ng cña chóng, ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, ph¶n x¹ kh«ng cã ®iÒu kiÖn. - Ph©n biÖt ®­îc cÊu t¹o, chøc n¨ng. - VËn dông lµm ®­îc mét sè bµi tËp liªn quan. B- Néi dung I- KiÕn thøc c¬ b¶n (Theo néi dung kiÕn thøc SGK) 1. Ph¶n x¹ - Ph¶n x¹ lµ g×? ThÕ nµo lµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn? Cho vÝ dô? 45 - -
46. - ThÕ nµo lµ ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn? Cho vÝ dô? - Ph©n biÖt ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn, ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn? - Cho HS vÏ ®­îc c¸c ph¶n x¹ sinh d­ìng, c¸c ph¶n x¹ vËn ®éng. - Ph©n biÖt ®­îc cung ph¶n x¹ vµ vßng ph¶n x¹? ý nghÜa cña nã ®èi víi ®êi sèng con ng­êi. - Tõ ®ã GV cã thÓ cho HS n¾m ch¾c H§ thÇn kinh bËc cao ë ng­êi, thÊy ®ùoc con ng­êi kh¸c ®éng vËt ë chæ nµo? 2. VÖ sinh hÖ thÇn kinh. - HS n¾m ®ùoc v× sao ph¶i rÌn luyÖn, c¸ch rÌn luyÖn hÖ TK nh thÕ nµo? - YC: + Søc kháe con ng­êi phô thuéc tr¹ng th¸i cña hÖ thÇn kinh, nÕu thÇn kinh suy yÕu tuæi thä sÏ gi¶m. + NÕu ho¹t ®éng cña vâ n·o vÞ rèi lo¹n th× c¬ thÓ bÞ nhiÒu bÖnh tËt, lµm cho c¬ thÓ mÊt kh¶ n¨ng lµm viÖc cã thÓ dÉn ®Õn c¸i chÕt, v× thÕ ph¶i biÕt c¸ch rÌn luyÖn hÖ thÇn kinh. + §¶m b¶o giÊc ngñ hµng ngµy. + Cã chÕ ®é lµm viÖc, nghØ ng¬i hîp lý. + Tr¸nh c¸c chÊt kÝch thÝch, ¨n uèng ®ñ c¸c chÊt dinh dìng. + Lu«n t¹o cho m×nh vui vÏ, t©m hån s¶ng kho¸i, lu«n lµm viÖc cã Ých cho x· héi - §èi víi HS cÇn häc tËp, lµm viÖc nh thÕ nµo ®Ó c¬ thÓ kháe m¹nh cêng tr¸ng. 3. C¸c c¬ quan ph©n tÝch. - KiÕn thøc cÊu t¹o, chøc n¨ng (ND SGK) -Cho HS n¾m cÊu t¹o chung cña c¸c c¬ quan ph©n tÝch gåm: tªn c¬ quan ph©n tÝch hoÆc c¬ quan thô c¶m, d©y thÇn kinh t­¬ng øng vµ vïng t­¬ng øng ë n·o. a. C¬ quan ph©n tÝch thÞ gi¸c: N¾m ®­îc cÊu t¹o vµ chøc n¨ng (NDSGK) sau ®ã cho HS ph©n tÝch ®Æc ®iÓm cÊu t¹o phï hîp víi CN. b. C¬ quan ph©n tÝch thÝnh gi¸c: t¬ng tù. c. - HS hiÓu bµi vµ lµm ®­îc c¸c c©u hái bµi tËp liªn quan vµ biÕt c¸ch g×n gi÷ vÖ sinh, rÌn luyÖn c¸c c¬ quan ph©n tÝch. II- C©u hái vµ bµ tËp liªn quan 1. Em h·y ph©n biÖt ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn vµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn? Mèi quan hÖ? * Cã thÓ tham kh¶o nh sau: Ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn Ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn - Tr¶ lêi kÝch thÝch t¬ng øng. - Tr¶ lêi kÝch thÝch kh«ng t¬ng øng - Cã tÝnh chÊt bÈm sinh, bÒn v÷ng. - H×nh thµnh trong cuéc sèng do luyÖn - Cã tÝnh chÊt di truyÒn, sè lîng h¹n chÕ tËp - Cung ph¶n x¹ ®¬n gi¶n - Kh«ng bÒn v÷ng, kh«ng cñng cè sÏ mÊt - Cung ph¶n x¹ phøc t¹p, cã ®êng liªn - Trung khu thÇn kinh ë trô n·o vµ tòy hÖ t¹m thêi. 46 - -
47. sèng - Trung khu thÇn kinh ë vá n·o. * Mèi quan hÖ: MÆc dï ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn vµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn kh¸c nhau c¬ b¶n nhng cã mèi quan hÖ chÆt chÏ víi nhau, ph¶n x¹ kh«ng ®iÒu kiÖn lµ c¬ së thµnh lËp ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn. 2. Tr×nh bµy ®Æc ®iÓm cÊu t¹o, chøc n¨ng cña c¸c c¬ quan ph©n tÝch phï hîp víi chøc n¨ng cña chóng? 3. M¾t cã nh÷ng tËt nµo? NN c¸ch phßng tr¸nh c¸c bÖnh vÒ m¾t? 4. ThÕ nµo lµ t duy trõu tîng vµ t duy cô thÓ? Nªu ®iÓm giãng vµ kh¸c nhau gi÷a chóng? 5. ThÕ nµo lµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn? C¸ch thµnh lËp ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn nh thÕ nµo? 6. øc chÕ ph¶n x¹ x¶y ra nh thÕ nµo? Mèi quan hÖ gi÷a øc chÕ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn vµ sù thµnh lËp ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn? Ý nghÜa? * Yªu cÇu nªu ®îc: - Ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn ®îc thµnh lËp ph¶i ®îc cñng cè thêng xuyªn nÕu kh«ng dÇn sÏ mÊt. V× vËy trong n·o x¶y ra hiÖn tîng øc chÕ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn ®îc thµnh lËp gäi lµ øc chÕ t¾t dÇn. Nhê øc chÕ nµu mµ ph¶n x¹ cã ®iÒu kiÖn ®· thµnh lËp xãa thay vµo ®ã mét ph¶n x¹ míi gióp c¬ thÓ thÝch nghi. - Mèi quan hÖ: 7. V× sao cø nh¾m m¾t ta míi ngñ ®­îc? 8. V× sao m¾t ta cã thÓ võa nh×n vËt ë gÇn võa nh×n vËt ë xa? 9. V× sao ta n»m ®äc s¸ch chèng mÖt mái h¬n ngåi ®äc s¸ch? 10. V× sao khi ta b¬i trong níc ta kh«ng nghe ®îc tiÕng gäi trªn bê? 11. TiÕng níi vµ ch÷ viÕt cã vai trß g× trong ®êi sèng con ngêi? 12. GV cho HS lµm mét sè BT ë SGK, s¸ch häc tèt, cÈm nang sinh 8. Buổi 15 (tiết 43,44,45) chuyªn ®Ò 9 TuyÕn néi tiÕt Ngày soạn: /2/2011 Ngày giảng: /2/2011 A- Môc tiªu bµi häc - Yªu cÇu cho HS n¾m ®îc: + TuyÕn néi tiÕt lµ g×? + Ph©n biÖt ®ùoc tuyÕn néi tiÕt vµ tuyÕn ngo¹i tiÕt. + §Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ vÞ trÝ cña c¸c tuyÕn, CN cña chóng ®èi víi c¬ thÓ. + Gi¶i thÝch ®­îc mét sè bÖnh do mÊt c©n b»ng ho¹t ®éng cña tuyÕn néi tiÕt sinh ra. + GD HS cã biÖn ph¸p b¶o vÖ vµ rÌn luyÖn c¬ thÓ. B- Néi dung 47 - -
48. I- KiÕn thøc c¬ b¶n §Æc ®iÓm cña hÖ néi tiÕt: Ngoµi hÖ thÇn kinh, hÖ néi tiÕt còng gãp phÇn quan träng trong viÖc ®iÒu hßa c¸c c¬ quan sinh lý cña c¬ thÓ, ®Æc biÖt lµ trao ®æi chÊt, qu¸ tr×nh chuyÓn hãa vËt chÊt vµ n¨ng lîng trong tÕ bµo cña c¬ thÓ cã lµ c¸c chÊt hoocm«n, th«ng qua ®êng m¸u chËm nh­ng kÐo dµi vµ diÖn réng. 1. Kh¸i niÖm, ph©n biÖt tuyÕn néi tiÕt vµ tuyÕn ngo¹i tiÕt - K/N: GV cho HS n¾m: + TuyÕn néi tiÕt lµ nh÷ng tuyÕn kh«ng cã èng dÉn, chÊt tiÕt cña nã gäi lµ hoocm«n ngÊm trùc tiÕp vµo m¸u råi theo m¸u ®Õn c¸c c¬ quan ®Ó g©y t¸c dông. VD: TuyÕn gi¸p: tiÕt hoocmon tiroxin ngÊm vµo m¸u, kÝch thÝch lµm t¨ng qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt vµ lµm t¨ng chuyÓn hãa trong tÕ bµo. + TuyÕn ngo¹i tiÕt lµ nh÷ng tuyÕn cã èng dÉn chÊt tiÕt ®Õn c¸c c¬ quan mµ kh«ng ngÊm th¼ng vµo m¸u. VD: TuyÕn níc bät: tiÕt nuíc bät chøa enzim amilaza theo èng d·n vµo trong khoang miÖng 2. So s¸nh tuyÕn néi tiÕt vµ tuyÕn ngo¹i tiÕt * Gièng nhau: - §Òu ®­îc cÊu t¹o tõ nh÷ng tÕ bµo bµi tiÕt. - §Òu tiÕt c¸c chÊt cã ¶nh h­ëng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh sinh lý cña c¬ thÓ * Kh¸c nhau: TuyÕn néi tiÕt TuyÕn ngo¹i tiÕt - Kh«ng cã èng dÉn,chÊt tiÕt ngÊm th¼ng - Cã èng dÉn, chÊt tiÕt kh«ng ngÊm vµo m¸u vµ theo m¸u ®Õn c¸c c¬ quan th¼ng vµo m¸u mµ theo èng dÉn ®Õn - Cã t¸c dông ®iÒu hßa c¸c qu¸ tr×nh trao c¸c c¬ quan. ®æi chÊt vµ chuyÓn hãa. - Cã t¸c dông trong qu¸ tr×nh dinh d­ìng, tiªu hãa, th¶i b¶ 3. Mét sè tuyÕn néi tiÕt chÝnh * TuyÕn néi tiÕt: TuyÕn yªn, tuyÕn gi¸p, tuyÕn trªn thËn * TuyÕn ngo¹i tiÕt chÝnh: TuyÕn n­íc bät, tuyÕn gan, tuyÕn tôy, tuyÕn ruét, tuyÕn må h«i 4. CÊu t¹o chøc n¨ng cña c¸c tuyÕn néi tiÕt (ND SGK) - GV cho HS n¾m ch¾c cÊu t¹o chøc n¨ng cña c¸c tuyÕn chÝnh. - ChÊt tiÕt cña c¸c tuyÕn néi tiÕt lµ g×? T¸c dông? a. Vai trß cña c¸c tuyÕn néi tiÕt - Duy tr× æn ®Þnh m«i tr­êng trong c¬ thÓ. - §iÒu chØnh c¸c qu¸ tr×nh sinh lý c¶u c¬ thÓ diÔn ra b×nh th­êng (T§C, T§Q, sinh tr­ëng, ph¸t triÓn ). - §iÒu hßa ho¹t ®éng cña c¸c c¬ quan chñ yÕu b»ng con ®­êng thÓ dÞch gióp c¬ thÓ thÝch nghi víi ®iÒu kiÖn sèng. - Tù ®iÒu chØnh trong néi bé cña c¸c tuyÕn néi tiÕt. 48 - -
49. - TuyÕn néi tiÕt th­êng cã kÝch th­íc nhá l­îng chÊt tiÕt ra Ýt nh­ng cã cã ho¹t tÝnh sinh häc cao, thóc ®Èy hoÆc k×m h¶m ho¹t ®éng c¶u c¸c c¬ quan, c¸c qu¸ tr×nh sinh lý trong c¬ thÓ. - Ho¹t ®éng cña tuyÕn néi tiÕt bÞ rèi lo¹n g©y cho c¬ thÓ bÞ bÖnh lý. b. Hooc m«n: s¶n phÈm cña tuyÕn néi tiÕt. * §Æc tÝnh: - Mçi hooc m«n do mét tuyÕn néi tiÕt nhÊt ®Þnh tiÕt ra. - Mçi hooc m«n chØ ¶nh h­ëng ®Õn 1 qua tr×nh sinh lý cña c¬ thÓ. - Hooc m«n cã ho¹t tÝnh sinh häc cao (chØ mét l­îng nhá còng g©y ¶nh h­ëng râ rÖt). VD: ChØ cÇn mät l­îng nhá a®rªnalin còng lµm cho tim ®Ëp nhanh vµ m¹nh. - Hooc m«n kh«ng cã tÝnh ®Æc tr­ng cho loµi. * T¸c dông: - KÝch thÝch, ®iÒu khiÓn. VD: Hooc m«n tuyÕn yªn kÝch thÝch ho¹t ®éng cña tuyÕn gi¸p, vá tuyÕn trªn thËn, tuyÕn sinh dôc. - §iÒu hßa, phèi hîp. VD: Sù phèi hîp hät ®éng cña glucagon (tuyÕn tôy) víi a®rªnalin (tuyÕn trªn thËn vµ unsulin (tuyÕn tôy) lµm cho l­îng ®­êng trong m¸u æn ®Þnh. - §èi lËp: VD: TuyÕn tôy tiÕt ra 2 lo¹i hooc m«n cã t¸c dông ®èi lËp nhau. (VD: Insulin biÕn gluc«z¬ thµnh glyc«gien dù trö trong gan vµ c¬ lµm gi¶m l­îng ®­êng trong m¸u (gi¶m ®­êng huyÕt) ®¶m b¶o cho l­îng ®­êng trong m¸u æn ®Þnh lµ 0,12g/lÝt khi c¬ thÓ cã n«ng ®é ®­êng trong m¸u thÊp d­íi 0,12g/lÝt th× glucag«n biÕt glyc«gien trong gan vµ c¬ thµnh gluc«z¬ bæ sung l­îng ®­êng trong m¸u æn ®Þnh. 5. Sù ®iÒu hßa vµ phèi hîp ho¹t ®éng cña c¸c tuyÕn néi tiÕt (HS n¾m néi dung ë SGK) - N¾m ®­îc ®iÒu hßa ho¹t ®éng cña c¸c tuyÕn néi tiÕt. - Sù phèi hîp ho¹t ®éng cña c¸c tuyÕn néi tiÕt. Buổi 16 (tiết 46,47,48) chuyªn ®Ò 9 TuyÕn néi tiÕt Ngày soạn: /2/2011 Ngày giảng: /2/2011 A- Môc tiªu bµi häc - Yªu cÇu cho HS n¾m ®îc: + TuyÕn néi tiÕt lµ g×? 49 - -
50. + Ph©n biÖt ®ùoc tuyÕn néi tiÕt vµ tuyÕn ngo¹i tiÕt. + §Æc ®iÓm cÊu t¹o vµ vÞ trÝ cña c¸c tuyÕn, CN cña chóng ®èi víi c¬ thÓ. + Gi¶i thÝch ®­îc mét sè bÖnh do mÊt c©n b»ng ho¹t ®éng cña tuyÕn néi tiÕt sinh ra. + GD HS cã biÖn ph¸p b¶o vÖ vµ rÌn luyÖn c¬ thÓ. B- Néi dung II- C©u hái vµ bµi tËp 1. Cã mÊy tuyÕn néi tiÕt chÝnh? Nªu cÊu t¹o, chøc n¨ng cña mét sè tuyÕn néi tiÕt chÝnh? Tr¶ lêi - C¸c tuyÕn néi tiÕt chÝnh: TuyÕn yªn, tuyÕn gi¸p, tuyÕn tôy, tuyÕn trªn thËn, tuyÕn sinh dôc, tuyÕn tïng, tuyÕn cËn gi¸p, tuyÕn øc. - CÊu t¹o, chøc n¨ng cña mét sè tuyÕn néi tiÕt chÝnh: (SGK) 2. TuyÕn néi tiÕt, tuyÕn ngo¹i tiÕt lµ g×? Cho vÝ dô? Tr¶ lêi + TuyÕn néi tiÕt lµ nh÷ng tuyÕn kh«ng cã èng dÉn, chÊt tiÕt cña nã gäi lµ hoocm«n ngÊm trùc tiÕp vµo m¸u råi theo m¸u ®Õn c¸c c¬ quan ®Ó g©y t¸c dông. VD: TuyÕn gi¸p: tiÕt hoocmon tiroxin ngÊm vµo m¸u, kÝch thÝch lµm t¨ng qu¸ tr×nh trao ®æi chÊt vµ lµm t¨ng chuyÓn hãa trong tÕ bµo. + TuyÕn ngo¹i tiÕt lµ nh÷ng tuyÕn cã èng dÉn chÊt tiÕt ®Õn c¸c c¬ quan mµ kh«ng ngÊm th¼ng vµo m¸u. VD: TuyÕn n­íc bät: tiÕt nuíc bät chøa enzim amilaza theo èng d·n vµo trong khoang miÖng 3. So s¸nh tuyÕn néi tiÕt vµ tuyÕn ngo¹i tiÕt? Tr¶ lêi * Gièng nhau: - §Òu ®­îc cÊu t¹o tõ nh÷ng tÕ bµo bµi tiÕt. - §Òu tiÕt c¸c chÊt cã ¶nh h­ëng ®Õn c¸c qu¸ tr×nh sinh lý cña c¬ thÓ * Kh¸c nhau: TuyÕn néi tiÕt TuyÕn ngo¹i tiÕt - Kh«ng cã èng dÉn,chÊt tiÕt ngÊm th¼ng - Cã èng dÉn, chÊt tiÕt kh«ng ngÊm vµo m¸u vµ theo m¸u ®Õn c¸c c¬ quan th¼ng vµo m¸u mµ theo èng dÉn ®Õn - Cã t¸c dông ®iÒu hßa c¸c qu¸ tr×nh trao c¸c c¬ quan. ®æi chÊt vµ chuyÓn hãa. - Cã t¸c dông trong qu¸ tr×nh dinh d­ìng, tiªu hãa, th¶i b¶ 4. Ph©n tÝch t¸c dông cña thïy tr­íc tuyÕn yªn ®Õn sù t¨ng tr­ëng cña c¬ thÓ? Nh÷ng t¸c h¹i trªn sù t¨ng tr­ëng cña c¬ thÓ nÕu rèi lo¹n ho¹t ®éng cña thïy tr­íc tuyÕn yªn? 5. Chøc n¨ng cña tuyÕn gi¸p vµ nh÷ng t¸c h¹i trªn c¬ thÓ nÕu tuyÕn gi¸p ho¹t ®éng kh«ng b×nh th­êng? 50 - -
51. 6. Nªu t¸c dông cña hooc m«n do tuyÕn tôy vµ tuyÕn trªn thËn tiÕt ra? Tr¶ lêi TuyÕn tôy tiÕt ra 2 lo¹i hooc m«n cã t¸c dông ®èi lËp nhau. Insulin biÕn gluc«z¬ thµnh glyc«gien dù trö trong gan vµ c¬ lµm gi¶m l­îng ®­êng trong m¸u (gi¶m ®­êng huyÕt) ®¶m b¶o cho l­îng ®­êng trong m¸u æn ®Þnh lµ 0,12g/lÝt khi c¬ thÓ cã n«ng ®é ®­êng trong m¸u thÊp d­íi 0,12g/lÝt th× glucag«n biÕn glyc«gien trong gan vµ c¬ thµnh gluc«z¬ bæ sung l­îng ®­êng trong m¸u æn ®Þnh. 7. So s¸nh tuyÕn sinh dôc vµ tuyÕn tôy? * Gièng: - §Òu lµ nh÷ng tuyÕn trong hÖ néi tiÕt. - §Òu lµ nh÷ng tuyÕn pha võa ho¹t ®éng néi tiÕt võa ho¹t ®éng ngo¹i tiÕt. * Kh¸c: §iÓm ph©n TuyÕn sinh dôc TuyÕn tôy biÖt Chøc n¨ng - S¶n xuÊt giao tö (®ùc hoÆc c¸i) TiÕt dÞch tôy ®æ vµo ruét non ngo¹i tiÕt TiÕt hooc m«n sinh dôc TiÕt hooc m«n insulin vµ Chøc n¨ng néi (testr«tªr«n) ë nam hoÆc glucag«n phèi hîp ®iÒu hßa tiÕt ¬str«gen ë n÷ ®­êng huyÕt Thêi gian ho¹t Muén h¬n (tõ c¬ thÓ vµo tuæi dËy Sím h¬n (khi c¬ thÓ míi sinh ®éng th× vµ ngõng h® khi ct vÒ giµ) ra vµ ho¹t ®éng suèt ®êi) 8. NhiÖm vô cña tuyÕn néi tiÕt lµ g×? Cho vÝ dô vÒ mét sè hooc m«n cña tuyÕn yªn, tuyÕn gi¸p, tuyÕn tôy? Tr¶ lêi - Duy tr× æn ®Þnh m«i tr­êng trong c¬ thÓ. - §iÒu chØnh c¸c qu¸ tr×nh sinh lý c¶u c¬ thÓ diÔn ra b×nh th­êng (T§C, T§Q, sinh tr­ëng, ph¸t triÓn ). VD: Hooc m«n tuyÕn yªn kÝch thÝch ho¹t ®éng cña tuyÕn gi¸p, vá tuyÕn trªn thËn, tuyÕn sinh dôc. TuyÕn tôy tiÕt ra 2 lo¹i hooc m«n cã t¸c dông ®èi lËp nhau. Insulin biÕn gluc«z¬ thµnh glyc«gien dù trö trong gan vµ c¬ lµm gi¶m l­îng ®­êng trong m¸u (gi¶m ®­êng huyÕt) ®¶m b¶o cho l­îng ®­êng trong m¸u æn ®Þnh lµ 0,12g/lÝt khi c¬ thÓ cã n«ng ®é ®­êng trong m¸u thÊp d­íi 0,12g/lÝt th× glucag«n biÕt glyc«gien trong gan vµ c¬ thµnh gluc«z¬ bæ sung l­îng ®­êng trong m¸u æn ®Þnh. 9. Tr×nh bµy cÊu t¹o, chøc n¨ng cña tuyÕn trªn thËn? Tr¶ lêi (SGK) Buổi 17 (tiết 49,50,51) chuyªn ®Ò 10 51 - -
52. TuyÕn sinh dôc Ngày soạn: / 2 /2011 Ngày giảng: /2/2011 A- Môc tiªu bµi häc - N¾m ®­îc cÊu t¹o, chøc n¨ng cña c¬ quan sinh dôc n÷. - So s¸nh tuyÕn sinh dôc nam vµ tuyÕn sinh dôc n÷. - §iÒu kiÖn cÇn cho sù thô tinh lµ g×, sù thô tinh kh¸c sù thô thai lµ g×? g¶i thÝch ®­îc c¸c hiÖn t­îng sinh lý: Trøng rông, thô thai, sinh nguyÖt - N¾m ®­îc mét sè bÖnh l©y qua ®­êng sinh dôc, c¸ch phßng tr¸nh. - HD mäi ng­êi cïng thùc hiÖn c¸ch phßng tr¸nh 1 sè bÖnh th«ng th­êng. - ¤n tËp hÖ thÇn kinh, tuyÕn néi tiÕt. B- Néi dung I- ¤n tËp - GV h­íng dÉn HS on tËp theo hÖ thèng c©u hái ë phÇn c©u hái vµ bµi tËp GV ®· d¹y. - Nghiªn cøu c¸c c©u hái ë SGK vµ häc tèt, s¸ch tham kh¶o gi¶i ®¸p th¾c m¾c cho HS. II- KiÕn thøc c¬ b¶n: 1. N¾m ch¾c ®­îc c¸u t¹o: a. C¬ quan sinh dôc nam * C¬ quan sinh dôc nam gåm 2 tuyÕn sinh dôc, ®­êng sinh dôc vµ tuyÕn hæ trî sinh dôc. - TuyÕn sinh dôc: + §«i tinh hoµn – Võa cã chøc n¨ng s¶n xu¸t tinh trïng (chøc n¨ng ngo¹i tiÕt) võa tiÕt hooc m«n sinh dôc nam lµ test«stªs«n (chøc n¨ng néi tiÕt). + Tinh trïng tham gia thô tinh t¹o thµnh hîp tö. + Hooc m«n sinh dôc nam cã kh¶ n¨ng g©y ra nh÷ng biÕn ®æi ë tuæi dËy th× vµ lµm xuÊt hiÖn c¸c dÊu hiÖu sinh dôc phô ë nam. + Trªn mæi tinh hoµn cã mµo tinh hoµn lµm nhiÖm vô nhËn tinh do tinh hoµn s¶n xuÊt ra. - §­êng sinh dôc: Gåm: + èng dÉn tinh: ChuyÓn tinh trïng tõ mµo tinh ®Õn dù tr÷ ë tói tinh. + Tói tinh: Lµm nhiÖm vô dù tr­c tinh trïng vµ chÊt dinh d­ìng. + èng ®¸i: DÉn tinh trïng tõ tói tinh ra ngoµi khi phãng tinh vµ dÉn n­íc tiÓu ra ngoµi. - C¸c tuyÕn hç trî sinh dôc: 52 - -
53. + TuyÕn tiÒn liÖt: TiÕt dÞch hßa trén víi tinh trïng ®Ó t¹o thµnh tinh dÞch. + TuyÕn hµnh (tuyÕn c« p¬): TiÕt dÞch nhê b«i tr¬n vµ lµm gi¶m ma s¸t khi giao hîp vµ dän ®­êng cho tinh trïng ®Õn gÆp trøng. b. C¬ quan sinh dôc n÷ - TuyÕn sinh dôc: + §«i buång trøng CN – Võa cã chøc n¨ng s¶n xu¸t trøng (chøc n¨ng ngo¹i tiÕt) võa tiÕt hooc m«n sinh dôc n÷ lµ ¬str«gen (chøc n¨ng néi tiÕt). + Trøng tham gia thô tinh t¹o thµnh hîp tö. + Hooc m«n sinh dôc n÷ cã thÓ g©y ra nh÷ng biÕn ®æi ë tuæi dËy th× vµ lµm xuÊt hiÖn c¸c dÊu hiÖu sinh dôc phô. + Trªn mæi tinh hoµn cã mµo tinh hoµn lµm nhiÖm vô nhËn tinh do tinh hoµn s¶n xuÊt ra. - §­êng sinh dôc: Gåm: + èng dÉn trøng: dÉn trøng ®· chÝn vµo tö cung. + Tö cung: Lµ n¬i ®Ó trøng thô tinh, lµm tæ ®Ó ph¸t triÓn thµnh thai. + ¢m ®¹o: Lµ n¬i nhËn tinh dÞch trong ®ã cã tinh trïng. - TuyÕn hç trî sinh dôc: + TuyÕn tiÒn liÖt:TuyÕn tiÒn ®×nh, n»m ë hai bªn ©m ®¹o gÇn cöa m×nh tiÕt dÞch nhên. 2. So s¸nh 2 tuyÕn sinh dôc nam vµ n÷ vÒ cÊu t¹o, ho¹t ®éng vµ chøc n¨ng? a. Gièng: * VÒ cÊu t¹o vµ ho¹t ®éng: - §Òu lµ tuyÕn sinh dôc. - §Òu lµ tuyÕn ®«i. - §Òu ho¹t ®éng tõ khi giai ®o¹n dËy th× cña c¬ thÓ vµ ngõng ho¹t ®éng khi ®· giµ. - Ho¹t ®éng ®Òu chÞu ¶nh h­ìng cña hooc m«n FSH vµ LH do tuyÕn yªn tiÕt ra. * VÒ chøc n¨ng: - §Òu lµ tuyÕn pha võa cã chøc n¨ng ngo¹i tiÕt võa cã chøc n¨ng néi tiÕt. + Chøc n¨ng ngo¹i tiÕt lµ s¶n xuÊt giao tö. + Chøc n¨ng néi tiÕt lµ tiÕt hooc m«n sinh dôc. b. Kh¸c: §iÓm ph©n biÖt TuyÕn sinh dôc nam TuyÕn sinh dôc n÷ Lµ ®«i tinh hoµn n»m bªn ngoµi Lµ ®«i buång trøng n»m trong CÊu t¹o c¬ thÓ. khoang c¬ thÓ Ho¹t ®éng muén h¬n tõ 15- 16 Ho¹t ®éng sím h¬n tõ 10-11 Ho¹t ®éng tuæi tuæi Chøc n¨ng - TiÕt hooc m«n sinh dôc - TiÕt hooc m«n sinh dôc 53 - -